بخشی از مقاله
بررسی طرح عشاق در نگارگری ایرانی »مطالعه موردی :نگاره آبتنی کردن شیرین در دو مکتب هرات و تبریز«
چکیده
هدف دراین مقاله بررسی تأثیر مسائل سیاسی اجتماعی روز بر موضوعات مورد انتخاب نگارگران در دو مکتب هرات و تبریز است. این پژوهش تلاش میکند به سوالاتی با عنوان: آیا سیاستهای دولتها و مسائل اجتماعی در انتخاب موضوع برای نگارگران تأثیرداشته است، بپردازد.
موضوعی که بیش از همه در تمامی مکاتب نگارگری ایران به تصویر کشیده شده موضوع »آبتنی کردن شیرین«، مربوط به یکی از بخشهای داستان »خسرو شیرین نظامیگنجوی« است. این مقاله به مطالعه موردی این موضوع در دو مکتب نگارگری هرات و تبریز میپردازد و ضمن بررسی زبان تصویری و تکنیک به کار رفته در نگارهها، از حیث جامعهشناختی در انتخاب موضوع نگارهها مورد تحلیل قرار میدهد. در پایان این پژوهش به تأثیر مستقیم سه نهاد اجتماعی، دین، دولت و خانواده بر روی هنر و سوژههای مورد توجه نگارگران اشاره میشود.
در یک جمعبندی کلی، یافتههای این پژوهش نشان میدهد از آنجا که شاهکارهای ادبی در کتابخانههای سلطنتی در دسترس هنرمندان بوده و آنها از طریق ارتباط با دربار، این کتب را در اختیار میگرفتند، نگارگران و موضوعات مورد توجه آنها، تحت تأثیر مستقیم دربار قرار داشته است. حمایت دولت در روند کلی نگارگری، تأثیر مستقیم و به
سزایی داشته و این تأثیر در موضوعات تصاویر نگارهها و ساختار تجسمی آنها مشاهده میشود. نگارگر در اکثر مواقع تحت تأثیر سفارشی بوده که از طرف حامی خود به وی داده میشده.
واژگان کلیدی: نگارگری، مکتب هرات ، مکتب تبریز، نظامیگنجوی، خسرو و شیرین.
-1 مقدمه و طرح مسئله
پژوهش در نقاشی ایرانی در اوایل سده بیستم شروع شد، که معطوف به ردهبندی آثار قرون هفتم تا یازدهم هجری قمری است. این دوران اوج شکوفایی هنر نگارگری ایران است. یکی از موضوعات قابل توجه این نگارهها، بازآفرینی داستان عشاق نامدار و غیرنامدار ادبیات کهن است. شیوه به تصویر کشیدن و سوژه های انتخاب شده، تأثیر مستقیم مسائل اجتماعی را در قلم هنرمند، نشان میدهد. در دوران پر از آرامش و حمایت از هنرمندان، حکومت هرات و دوران کشور گشاییهای خاندان صفوی، با تمام حمایتهایی که از هنرمندان میکردند، تفاوتهایی وجود دارد و تأثیر هر یک را در آثار هنری به جای مانده میتوان مشاهده کرد که هنرمندان درچه شرایط سیاسی، اجتماعی مشغول به آفرینش هنر خود بودند.
»انسانی که محور نظریه مورد بحث ما است، ساحتی چند وجهی دارد. از یک طرف عاطفی، اخلاقی و فرهنگی است. ازطرفی دیگرعقلانی و حسابگر است« (آزادارمکی، .(66 :1391 بررسیها نشان میدهد داستان »خسرو شیرین2« اثر معروف نظامیگنجوی یکی از عاشقانهترین اشعار تاریخ ادبیات ایران است و مورد توجه اکثر نگارگران مانند: سلطان محمد 947-868 ه. ق.1555-1447 /م. بوده است. »آبتنی کردن شیرین« نگارهای است که در تمام مکاتب نگارگری ایران درچند نسخه و به وسیله افراد مختلف به تصویر کشیده شده است.
ندا جاودانی و مصطفی گودرزی طی مقالهای در مجله »خیال شرقی«، خرداد 1385 شماره سه به موضوع »آبتنی کردن شیرین« و به بررسی هفت نگاره با موضوع واحد، و بیان خصوصیات نگارگری دورهها و مکتبهایی که این نگارهها در آن
شکل گرفتهاند، پرداختهاند. در پژوهشی دیگر، فاطمه جلیلی، دانشجوی پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، در پایاننامه خود در مقطع کارشناسی ارشد، زیر نظر نادر شایگان و علیرضا خواجهگیر انجام گرفته، با عنوان »بررسی مبانی آفرینش در قرآن و رابطه آن با خلاقیت هنری از دیدگاه ملاصدرا«، به نگاره »آبتنی کردن شیرین« پرداخته است. وی در این تحقیق که به روش تحلیل محتوا انجام داده، شیرین را نمادی از عشق الهی نشان میدهد. این پژوهشها با وجود نزدیک بودن موضوع به لحاظ محتوایی، در روند تحقیق، مسیر متفاوتی از مقاله حاضر را طی میکنند. نگارنده در این تحقیق درصدد است با مطالعه موردی نگاره »آبتنی کردن شیرین« در دو مکتب هرات و تبریز که در نگاره شماره یک هنرمند آن نامعلوم و نگاره شماره دو اثر سلطان محمد است، بپردازد و تأثیر اوضاع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی این دو مکتب را مورد بررسی قرار دهد. تحلیل زبان تصویری این نگارهها در مکاتب یاد شده نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.
-2 نگارگری
در بدو ورود اسلام، نقاشی ایرانی مانند تعدادی زیادی از هنرهای دیگر که در ایران رواج داشت، کنار گذاشته شده بود. اما در دوران حکمرانی سلجوقیان در قرن 5 ه. ق. به صورت جدی وارد هنرهای ایرانی شد. »اروپائیان از قرن 13 ه. ق. / 19م. علاقهمند به خرید آثار ایرانی شدند و بر این هنر نام مینیاتور گذاشتند، که از کلمه منیم و ناتورال به معنی طبیعت کوچک برگرفته شده است. برخی معتقدند "minium" در دوره بیزانس خیلی شهرت داشته است. آنان این کلمه را برای رنگ نارنجی شنجرف به کار میبرند، به همین علت اسم این نقاشی را مینیاتور نامیدند« (شریفزاده، .(1392/2
چکیدهنگاری و نمادپردازی از مبانی نگارگری ایران است که براساس نگاه انتزاعی از پیرامون هنرمند شکل گرفته است: »هنرمندان پدیدهها را آن چنان که خود میپسندیدهاند، نه آنگونه که در واقعیت بود، تصویر میکردند« (سودآور، .(14 :1380 این شکل تصویرگری در ابتداییترین نقاشیهای ایران هم به چشم میخورد، مانند: نقوش سفالینهها و نقوش درون غارها، نقش انتزاعی بیش از واقعیت تصویر مشهود است.
برخی از نظریهپردازان سعی داشتند تصاویر که از نگارگری باقی مانده است را یک هنر کاملاً عرفانی بخوانند. هرچند نمیتوان منکر تصاویری از معراج حضرت محمد(صلااللهوعلیهوآلهوسلم) و موارد مشابه آن شد که با حال و هوایی کاملاً عرفانی کشیده شده است. اما از مکاتب مختلف نگارگری تصاویر زیادی با موضوعاتی از قبیل: زندگی روزمره مردم عادی و
3
تصاویر عشاق باقی مانده است؛ همان عشاق نامداری که در ادبیات ایران حضور پر رنگی از خود به جا گذاشتهاند. »در فرهنگی که از بیان مستقیم پرهیز داشته، مقاصد و مفاهیم را از طرق مختلفی چون تمثیل، روایی و شاعرانه منتقل می-
کرده، نقاشی توانسته ابزار بیان مطلوبی برای نگرش شاعرانه غیر مستقیم باشد« (سودآور، .(9 :1380
در نقاشی ایرانی، چهره همین قهرمانان نامدار است که به صورت نجیب، بزرگوار و خوش منظر کشیده شده است. این ویژگی در طول قرنها در هنر تصویری ایران باقی مانده است. یکی از نگارههایی که از این ویژگی به طور کامل برخوردار است، و با بیان مطلوب، سعی در خوش منظر نشان دادن قهرمانان خود داشته است، نگاره »آبتنی کردن شیرین« مربوط به داستان خسرو و شیرین اثر نظامیگنجوی است.
-3 نظامی و داستان خسرو و شیرین
نظامی، شاعر پر آوازه شهر گنجه در دوران زمامداری سلجوقیان در612- 535 ه. ق. 1156-1233 /م. میزیست، زندگی و اندیشه نظامی را با تأمل در افکار وی، و ارتباط آن با گنجه آن دوره و آرمانهای رایج در روزگار شاعر میتوان یافت. نظامی، قبل از چهل سالگی علاقه مند به دنیای زهد و ریاضت شده بود. بعد از نگارش مخزن الاسرار، وی به دنبال مدینه فاضلهای بود که از دغدغه زندگی به دور باشد.
»در عین حال میدید، زمانه حال و هوای دیگری دارد. مردم بیشتر به هوس نامهها میاندیشند، به قصههای عاشقانه. خود او هم در این ایام دوست داشت در عبور از اقلیم زهد، به خارج به نقطه مقابل آن خیز بردارد، احوال دنیایی که انسان، جزء به عشق و کام نمیاندیشید. اما کدام قصه بهتر از قصه خسرو و شیرین« (زرین کوب،.(74 :1377
داستان عاشقانه خسرو و شیرین، در زمان حکومت خسرو پرویز، پادشاه ساسانی شکل میگیرد. ماجرا از زمانی آغاز می-
شود که دو دلداده بیآنکه یکدیگر را ببینند، به هم دل میبندند. شبی خسرو در روستایی مراسم عیشونوش به راه می-
اندازد و باعث اذیت و آزار روستاییان میشود، مورد خشم پدر قرار میگیرد و کلیه دارایی خود را از اسب و غلام و... را از دست میدهد. پس از این ماجرا خسرو، انوشیروان نیای خود را در خواب میبیند. انوشیروان به او مژده میدهد که چون در ازای اجرای عدالت از سوی پدر، خشمگین نشده و به منزله عذرخواهی نزد پدر رفته، به جای آنچه از دست داده،
4
موهبتهایی به دست خواهد آورد که بسیار ارزشمندتر میباشند: دلارامی زیبا، اسبی شبدیز نام، تختی با شکوه و نوازندهای به نام باربد.
خسرو از ندیم خاص خود شاپور وصف زیبایی شیرین میشنود شاهزادهای در خاک ارمنستان، و به وی دل میبندد. از طرفی شاپور نزد شیرین رفته تصویر چهره خسرو را که خود کشیده، سر راه شیرین قرار میدهد و شیرین دلباخته تصویر میشود. شاپور داستان دلدادگی خسرو را برای وی باز گو میکند، انگشتری را به شیرین میدهد، برای نشان تا وی بتواند وارد حرم خسرو شود. شیرین که در عشق دلداده نادیده گرفتار شده، سحرگاه سوار اسب خود شبدیز شده به طرف مدائن حرکت میکند. از سوی دگر خسرو مورد خشم پدر قرار گرفته به نصیحت بزرگان، مدائن را ترک میکند. در بین راه شیرین که خسته سفر بود، در چشمهساری تن خود را میشوید و متوجه حضور خسرو میشود، هردو با یک نگاه به یکدیگر دل میبندند، اما به امید رسیدن به یاری زیباتر، از این عشق چشم پوشی میکنند. خسرو به امید شاهزاده زیبای ارمنستان که همان شیرین است، شیرین به یاد صاحب تصویری که روزگار را در کاخ خود با عشق او می-
گذراند یکدیگر را نمیشناسند{...}
گر این بت جان من بودی چه بودی / وراین اسب آن من بودی چه بودی
صحنه آبتنی کردن شیرین اوج داستان است؛ به گفته اکثر صاحب نظران یکی از عاشقانهترین لحظاتی است که تا به امروز در ادبیات ایران به نظم کشیده شده است. همین امر باعث گردیده، این صحنه در مکاتب نگارگری ایران مورد توجه اکثر نگارگران قرار گیرد و به تصویر کشیده شود. از جمله مکاتبی که به طور بسیار زیبا به این امر پرداخته، دو مکتب هرات و تبریز است که جزء با شکوهترین مکاتب نگارگری ایران هستند. مکتب تبریز در پی هرات شکل گرفت و بنای خود را بر پایه محکمی که خاندان تیموری به جای گذاشته بود، ساخت.
