بخشی از مقاله
مقدمه
در زون ارتفاعات هزار مسجد - کپه داغ اشکال کارستی نسبتا متعددی وجود دارد و شهرستان کلات در دامنه شمالی این زون قرار گرفته است . این پژوهش با هدف شناسایی و تعیین لندفرمهای کارستی و نیز عوامل موثر در تکوین و تکامل آنها در ناحیه کارستی شهرستان کلات واقع در شمال شرق کشور انجام گرفت. در این راستا از هر دو روش میدانی و کتابخانهای جهت گردآوری دادهها و اطلاعات و نیز تحلیل زمینههای ایجاد و توسعه مناظر کارستی در منطقه مورد مطالعه سود جسته شد.
ابزارهای پژوهش شامل نقشههای زمینشناسی، توپوگرافی، مدل رقومی ارتفاع - DEM - ، سیستم موقعیتیاب جهانی - GPS - ، نرمافزار GIS و دوربین عکسبرداری بود. نتایج اولیه تحقیق حکایت از وجود تنوع و گستردگی قابلتوجه در اشکال و عوارض کارستی ناحیه مورد مطالعه داشت که از آن جمله میتوان به درههای کارستی، کارنها، چشمهها ،آبشارها ،کانیون و غارها اشاره نمود. مشخص گردید که در بین عوامل دخیل در تکوین و توسعه کارست در این منطقه نقش عامل زمینشناسی برجستهتر بوده و عوامل اقلیمی، هیدرولوژیکی و توپوگرافیکی در جایگاه بعدی قرار داشتند.
شهرستان کلات در شمال شرقی استان خراسان رضوی و در فاصله 155 کیلومتری شهرستان مشهد در مختصات جغرافیایی َ59œ 18تا َ60 27طول شرقی و َ36 24تا َ37 18 عرض شمالی قرار گرفته است. این شهرستان به وسعت 3233/28 کیلومتر مربع از شمال بوسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول 180 کیلومتر با کشور ترکمنستان مرز مشترک دارد و از جنوب به کوه هزار مسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می شود. شهرستان کﻻت در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم و در مناطق پست آب و هوایی معتدل در کوهپایه هاست. بلندترین نقطه آن 2900 متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست ترین نقطه آن 491 متر در محل خروجی رودخانه چهچهه در مرز ترکمنستان است.
شکل:1 موقعیت شهرستان کلات
مواد و روش ها
روش کار در این پژوهش شامل گردآوری مطالب مربوط به منطقه با استفاده از مطالعات کتابخانه ای در مرحله بعدی اقدام به جمع آوری نقشه های پایه مانند نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی و نیز تصاویر ماهواره ای تهیه شده از منطقه گردید.ابزارهای مورد استفاده عبارتند از: نقشه های زمین شناسی مقیاس 1:250000 شیت های سرخس، مشهد و درگز، نقشه های توپوگرافی مقیاس 1:250000 شیت های سرخس، مشهد و درگز، تصویر ماهواره ای Google earth، استفاده از نرم افزار ARC GIS برای تهیه لایه ها و نقشه های مورد نیاز
بحث و یافته های تحقیق زمین شناسی منطقه
کاملترین سازندهای ژوراسیک ایران در رشته کوههای کپه داغ دیده می شود که ضخامت کلی آن در حدود 3000 متر است. این حوضه در تریاس میانی ظاهر شد و استقلال آن به صورت یک زون ساختمانی رسوبی در ژوراسیک تحقق یافت. کاملترین رسوبات کرتاسه ایران در این ناحیه به ویژه در شرق کپه داغ وجود دارد،.شهرستان کلات در زون کپه داغ -هزار مسجد قرار گرفته و سازندهای آهکی دوران مزوزوئیک در آن گسترش یافته است . رشته کوه هزار مسجد که شهرستان کلات در دامنه شمالی آن قرار گرفته مانند یک دیوار طبیعی می باشند که به موازات مرزهای شمال شرق ایران با امتداد شمال غرب - جنوب شرق در جنوب شهرستان کشیده شده است . از نظر زمین شناسی در تیپ کوهستانی بالاتر از 1500 متر ، تشکیلات ژوراسیک بویژه سازند صخره ای آهکی و دولومیتی مزدوران گسترش یافته است ، اما در تیپ پایکوهی و پایین تر از تراز 1500 متری ، سازندهای شیل ، ژیپس ، ماسه سنگ و آهک کرتاسه و پس از آن رسوبات پالئوژن ، غالبا متشکل از کنگلومرا و به طور پراکنده لس مشاهده می شود
شکل:2 نقشه زمین شناسی شهرستان کلات
عوامل و فرایندهای کارستیفیکاسیون در منطقه
-1 وجود سازندهای کربناته مساعد برای کارستیفیکاسیون: بیش از 50 درصد لیتولوژی شهرستان کلات آهکی می باشد .از نقطه نظر لیتولوژی سازندهای کربناتی مزدوران و تیرگان، اصلی ترین واحدهای سنگی سیمان ساز منطقه و سنگهای آیتامیر، چهل کمان و کلات را نیز می توان جزو سازندهای صخره ساز منطقه محسوب کرد. سنگهای کربناتی مزدوران ، مهمترین واحد سنگی است که کوهستان هزار مسجد را شکل داده است و ارتفاعات بلندی همچون قله قوری قت را با ارتفاع 2900 متر در قسمت غربی شهرستان کلات به وجود آورده است.سازندهای کربناتی کلات و چهل کمان نیز در شرق منطقه صخره ساز و سیمان ساز می باشند.
سنگ آهک کلات و آبدراز در ناودیس برجسته کلات صخره های قائمی را می سازد که چون دیواری مرتفع بر گرداگرد این ناودیس کشیده شده است. سازندهای سنگانه، آب تلخ، خانگیران ، واحدهای سنگی نرم و دره ساز منطقه می باشند که دره ها، دشتهای کوچک و نواحی کم ارتفاع را تشکیل می دهند. سازندهای شوریجه، آیتامیر، پسته لیق در بخشهایی که از تناوب ماسه سنگ و شیل تشکیل شده اند تپه ماهورهای معروف به بدلند را ایجاد کرده اند. سازند سرچشمه را می توان جزو سازندهای با سختی متوسط و دره ساز محسوب کرد
-2دومین عامل موثر بر کارست شدگی حوضه مرتبط با تکامل یافتگی تخلخل ثانویه سنگ کارست بوده ، به طوری که سیستم های وسیعی از درز و شکستگی و شکافهای عمیق - براثر گسل خوردگی،چین خوردگی و هوازدگی مکانیکی - در سازندهای کربناته بوجود آمده است . این امر موجب سهولت آب در سنگ کارست می شود .
-3یکی دیگر از عوامل مهم در تشکیل و تکامل کارست اقلیم می باشد . از نظر اقلیمی منطقه دارای آب و هوای نیمه خشک و سرد با میانگین دمای حداقل سالانه 5 درجه سانتیگراد و میانگین حداکثر دمای سالانه 24 درجه سانتیگراد است .میانگین بارش سالیانه شهرستان کلات طبق آمار ایستگاههای باران سنجی امیر آباد و لائین نو 315/20 - 1997-2006 - میلیمتر می باشد . بنابراین میانگین بارندگی کلات نشان دهنده این است که پتانسیل تشکیل کارست در منطقه بسیار بالا می باشد . عناصر اقلیمی علاوه بر اینکه در آهک زایی موثر است در ایجاد پدیده های کارستی از جمله انحلال نقش عمده ای بر عهده دارد
-4 تشکیل یک سیستم زهکشی زیرزمینی از طریق درز و شکافهای توده سنگ که منجر به ایجاد گردش هیدرولوژیک آب در توده سنگ کربناته شده است . طبق نظر بوگلی ، کارست شناس معروف آلمانی ، گردش هیدرولوژیک آب ، یکی از فرایندهای مهم کارستیفیکاسیون محسوب می شود و در ایجاد غاررودها و مجاری کارستی نقش مهمی دارد - بوگلی،. - 220:1975
بحث و یافته های تحقیق به طور کلی عمده ترین لندفرمهای کارستی را در منطقه مورد مطالعه می توان به صورت ذیل طبقه بندی کرد :
کارن - لاپیه -
کارن، اشکال کوچک و مختلف خوردگی است که عمق آن بین چندین میلی متر تا چندین سانتی متر متغیر است - اسدی و همکاران ،. - 91:1381 در منطقه مورد مطالعه کارنها در اطراف آبشار ارتکند و دره زو مشاهده می شوند .
کریدور کارستی
کریدور کارستی ازاشکال بی نظیر کارستی است که تحت تاثیر فرسایش دیفرانسیل یا تفریقی قرار می گیرد و آهک مقاوم در بین مارن و شیل به صورت تیغه ای بالا می آید. این اشکال در اطراف آبشار قره سو مشاهده می شوند .
دره های کارستی دره های کارستی درمنطقه مورد مطالعه به دو نوع ذیل تقسیم می شوند : دره های خشک دره های خشک ،دره هایی هستند که در گذشته فعال بوده اند و امروزه بی آب باقی مانده اند .نمونه ای از دره های خشک در زاوین قابل مشاهده می باشد .
کانیون دره و قلعه زو دره های عمیق و طویل با دیواره های پرشیب در فلات آهکی را کانیون می نامند. .این دره های باریک و عمیق که صرفا منشا کارستی دارند و در آهکهای توده ای شکل گرفته اند در واقع دره هایی هستند که دارای شکل کاملU بوده و بسیار تنگ می باشد
از مناظر و چشم اندازهای بسیار زیبای طبیعی در محل روستای زو که به معنی کوه می باشد دره بسیار زیبا و عمیق زو می باشد.
کانیون دره کلات
این دره از نوع دره های ریزشی انحلالی بوده که حاصل فرسایش کارستیک می باشد که در سنگ آهک سازند کلات ایجاد شده است. این دره حاصل فعالیت جریان رودخانه کلات می باشد که در حدود 5 کیلومتری شهر کلات ایجاد شده است و بند نادری نیز در همین دره ایجاد شده است.
آبشار قره سو
این آبشار در جنوب غربی شهر کلات و در فاصله 5 کیلومتری آن در کیلومتر یک جاده درگز قرار گرفته است که روستای کنار آبشار نیز به همین نام قره سو نامیده شده است.
آبشار ارتکند
آبشار زیبای ارتکند و مناطق ییلاقی اطراف آن که به عنوان منطقه نمونه گردشگری انتخاب شده است در 110 کیلومتری مشهد و 45 کیلومتری کلات واقع شده است و 18 کیلومتر جاده فرعی دارد.
چشمه های کارستی
حدود 584 چشمه در منطقه وجود دارد که میزان تخلیه سالانه آن حدود 75/18 میلیون متر مکعب در سال می باشد. چشمه های موجود در منطقه از انواع مختلف چشمه های درزو شکافی، گسلی، کارستیک و آبرفتی می باشند.
غار آبی ارتکند
این غار در انتهای دره ارتکند قرار گرفته است و در سنگ آهک تیرگان ایجاد شده است. قبل از رسیدن به این غار در مسیر دره یک تونل غار مانند به طول 15 متر وجود دارد که در داخل آن آب زلال و سرد در حوضچههایی جمع میشود که ورود آب داخل آن و خروج از آن محیطی بسیار لطیف و به یاد ماندنی را ایجاد می کند.
شکلهای ،2،3،4،5،6،7،8،9 از بالا سمت راست به ترتیب: آبشار ارتکند ، آبشار قره سو ،کانیون کلات ، کانیون زو، غار آبی ارتکند ، ریلن کارن ، کریدور کارستی ، دره های خشک
