بخشی از مقاله
خلاصه - چکیده -
انرژی های طبیعی یکی از عوامل تاثیر گذار در معماری سنتی ایران هستند. تحلیل اثر نیروی باد در شکل گیری آسباد های نشتیفان بخشی از دانش نهفته در معماری صنعتی ایران را آشکار می کند .نیروی آیرودینامیکی بادصد و بیست روزه سیستان یکی از انرژی های پایدار طبیعی است که می تواند در آسباد های نشتیفان دوباره احیا شود. پژوهشگران دیگر آسبادها را صرفا در جهت معرفی عملکرد کلی آنها و معرفی نمونه های آسبادها در سیستان و خراسان مورد بررسی قرار داده اند و جای خالی مطالعات مربوط به تاثیر نیروی باد در شکل گیری آسباد های خواف خالی است.در× این نوشتار×با ×بررسی×های ×اسنادی،×کتابخانه ×ای،×میدانی،×شامل×بازدید×بررسی×نمونه های موردی موجود در نشتیفان خواف×ضمن جمع آوری اطلاعات موجود داده های بدست آمده با به بررسی و سپس تحلیل نیروی باد در شکل گیری آنها پرداخته شده است.×پژوهش پیش رو بر آن است تا تاثیر نیروی باد صد و بیست روزه سیستان را بر عملکرد آسبادها مورد بررسی قرار دهد.. بررسی معماری آسبادها نشان می دهد که مهمترین عامل در اختراع این میراث های بومی کمبود آب در منطقه و وزش بادهای 120 روزه سیستان و نیروی آیرودینامیکی حاصل از این بادها بوده است که امروزه قابل احیا می باشند.
مقدمه
ایرانیان در گذشته برای مساعد کردن زندگی و مقابله با شرایط سخت اقلیمی از امکانات موجود در طبیعت بهره می جستند و معمار×ایرانی در× ساخت×بناهای سنتی به راهکارهایی ×دست×یافت×که×در×هر×منطقه×با×طبیعت×و اقلیم کاملا سازگار بود در × ایران که بخش گسترده ای از ان را ×مناطق× گرم×وکم آب تشکیل می دهد راهکارهای متعددی در معماری×سنتی×،×جهت مقابله با شرایط سخت اقلیمی ×ا×ابداع×شده×است.باد کویر و انرژی حاصل از آن یکی از منابع مهم و تجدید پذیر طبیعی است که در تهویه ،×سرمایش و هم چنین آسیا کردن غلات استفاده می شد آسبادها از قدیمی ترین نمونه هایی هستند که از نیروهای طبیعی برای بهره برداری از آنها استفاده شده است.در سرزمین سیستان و دشت خواف در دشت زوزن باد های معروف 120 روزه سیستان از جهت شمال شرق می وزد که به طور قطع انگیزه اصلی مردم مناطق شرقی ایران برای اختراع آسباد ها بوده است به طوریکه این میراث های بومی و صنعتی از سویی سازگاری مردم این مناطق با محیط و از سوی دیگر توانایی آنها در بهره گیری از انرژی های پایدار طبیعی را نشان می دهد.
ایرانیان از دیرباز برای آرد کردن گندم و تهیه نان، انواع آسیا را براساس شرایط محیطی احداث نموده اند.در اقلیمی که آب فراوان بود انواع آسیاب های آبی و در مناطقی که وزش باد غالب بود،از آسباد استفاده می کردند. قبل از به کارگیری نیروی آب و باد ،نیروی دست در آسیاهای دستی - دستاس - جهت آسیا به کار میرفت ، بعد از آن آسیای سَتوری - خَراس - [1] ،آسیاب ها و آسبادها به کار گرفته شدند. - خسروی: - 1386مشخص نیست که برای اولین بار در چه زمانی از نیروی باد به عنوان منبع انرژی استفاده شد. بر اساس مدارک محققان بر این باورند که مردم شرق ایران اولین بار از نیروی باد در آسبادها برای خرد کردن گندم و بالا بردن آب استفاده کرده اند و این صنعت از ایران به اروپا،چین ،هند و مصر انتقال یافته است. - فرشاد، - 1389 بنابراین کشورهای اروپایی چون هلند وامدار دانش ایرانیان در زمینه ساخت آسیاهای بادی هستند حال آن که مردم آسیا های بادی هلند را بهتر از آسبادهای ایران می شناسند. امروزه محدوده ای که در آن آثار آسبادها قابل مشاهده است سیستان،خراسان و بخش هایی از افغانستان می باشد و علارغم اهمیت این میراث های صنعتی مطالعاتی که در این زمینه انجام شده، محدود و انگشت شمار است و به دنبال پیشرفت صنعت و گسسته شدن ارتباط معماری با محیط بیشتر این ساختار های صنعتی دچار فرسودگی کالبدی و عملکردی شده اند در حالی که ویژگی های معماری ،فنی و مهندسی
بسیار ارزشمندی در آن ها نهفته است و ×در×جایی×که ×دنیا×به×سوی بهره گیری×از×انرژی×طبیعی×و×کاهش×آلودگی×میرود،×می توان از ×مبانی این ساختارها در صنعت و معماری ×بهره جست× و آنها را به عنوان بخشی از دانش پیشینیان در بهره برداری مناسب از اقلیم و شرایط محیطی به نسل امروز معرفی کرد تا مورد حفاظت قرار بگیرند. بنابراین مسئله اصلی تحقیق در این نوشتار بر اساس» معرفی آسبادها به عنوان بخشی از میراث بومی و پایدار در ایران و بررسی شاخصه های معماری پایدار در آنها « شکل میگیرد که بر این اساس سوالاتی بوجود میآید که در این مقاله به آنها پاسخ داده میشود.
-1 معماری و عملکرد آسبادها در بهره برداری از انرژی باد چگونه است؟ -2 شاخصه های معماری پایدار در آسباد های نشیفتان خواف چیست؟
2. روش تحقیق:
این مقاله بر اساس مطالعات میدانی،کتابخانه ای و تحلیلی انجام شده است.در انتخاب نمونه ها و جامعه آماری آسبادهای نشتیفان خواف در نظر گرفته شده است..که ابتدا موقعیت و خاستگاه آسبادها برسی و سپس ویژگی های معماری و عملکرد نیروی باد با استفاده از نقشه های موجود مورد برسسی و تحلیل قرار گرفته شده است.
3. پیشینه
بیشتر تاریخ نویسان بر این باورند که تکنولوژی اختراع آسبادها از بخش های شرقی ایران یعنی خراسان و سیستان بوده است - 1972 - Forbes,195در نواحی شرقی ایران به دلیل وزش بادهای صد و بیست روزه ی سیستان از قزل قوم ترکستان چرخ آسبادها به حرکت در می آمد و جهانگردانی که در گذشته از مشهد به هرات و سرحد هند مسافرت می کردند آسیاهای غیر عادی را با میلهای عمودی مشاهده نموده اند.. - فرشاد، - 98- 99 :1389 سگستان - سیستان - سرزمین شن و باد است که در آنجا باد آسیاها را به گردش در می آورد و آب را از رودخانه بالا می کشد و زمین ها با این آب آبیاری می شود. در هیچ نقطه ای از جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی کنند. - مسعودی،. - 1341 در سیستان بادهای شدیدی می وزد، بطوریکه به واسطه این بادها آسیاهایی ساخته شده که با باد می گردد. - استخری، - 1347 در سیستان باد هیچگاه آرام ندارد و بنابراین به اتکای این باد آسیاهایی برپا شده، آنها همه غله خود را با این آسیاها آرد می کنند. آنجا سرزمین گرمی است و آسیاهایی دارد که با نیروی باد کار می کنند - قزوینی، - 1373 . احتمالا آسبادها باید بوسیله حکومت مسلمانان در آندلس و جنگ های صلیبی به اروپا رفته باشد. جغرافیدان جدید، سون هدین - Seven Hedin - از روستای "نه" در سیستان نام می برد که 75 آسیاب بادی دارد و مقدار غله ای که در 24 ساعت در این نوع آسیا آرد می شود به طور متوسط یک تن است که در یک فصل آسیاب 120 تن می شود. - افشار، - 1381 آسیاها در ترکیب ساختمان روستا، جای والایی دارند و بالاتر از همه ی در و دیوارها، این آسیابها، هیاتی سخت اصیل و با شکوه دارند و ارزشهای فاخر دوران گذشته را به نمایش میگذارند. - خسروی،. - 83:1386
4. تعاریف
1 - 4 معماری پایدار:
به دنبال افزایش جمعیت ، مصرف بی رویه انرژی و گسسته شدن ارتباط تکنولوژی و طبیعت بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری کره زمین از بین رفت هم چنین آلودگی هوا و از بین رفتن لایه ازن تاثیرات سویی بر سلامتی انسان داشته است.برای جلوگیری از چنین روندی امروزه بسیاری از کشورها به سوی ترویج فرهنگ توسعه پایدار پیش می روند.برای نیل به چنین توسعه ای 3 راهبرد اساسی پیشنهاد شده است
-1پایداری اجتماعی با هدف عدالت اجتماعی -2پایداری افتصادی با هدف عدالت اقتصادی -3پایداری زیست محیطی با هدف حفظ تعادل اکولوژیک و عدم تخریب محیط - فرشچی، - 1389در جهت دستیابی به توسعه پایدار راهبردهایی در زمینه معماری نیز مطرح شده که عبارتند از:
- طراحی مطابق با اقلیم ، ایجاد خرد اقلیم مطلوب ، گرمایش و سرمایش و روشنایی ایستا ، استفاده از انرژی های تجدید پذیر ، استفاده از خلاقیت در طرح معماری ، مصالح ،سازه و تکنیک های ساخت ، حفاظت و بهبود بخشدن ارزشهای طبیعی ، معماری به عنوان ارگانیزم زنده ، کارآمدی فضا ، طراحی بر اساس آسایش انسان - , - 2006,TP
2 - 4 آسباد های نشتیفان:
در شهر نشتیفان در 17 کیلومتری شهر خواف 40 آسیاب بادی یا به قول مردم بومی "آسباد" وجود دارد که آسیابهای بادی نشتیفان در ارتفاع 15تا 20 متری ازسطح زمین قرارگرفته و از روزگاری مرکز تولید آرد گندم منطقه خواف بوده است.این آسبادها به شماره 7490 در تاریخ 81/11/13 در فهرست آثار ملی کشور ثبت قرار گرفته است. تصویر - - 1 عکس هوایی آسبادهای نشتیفان
ماخد:میراث فرهنگی خواف
دلایل ساخت وسیله ای برای آس کردن بر کسی پوشیده نیست .خصوصا در مناطقی چون ایران که بیشتر ماده غذایی مصرفی نان و سایر حبوبات و غذاهایی است که از ترکیبات گندم بدست می آید .حتی اگر زمانی به دلایلی چون خشکسالی.گندم نایاب می شده از جو و سایر دانه های مشابه خوراکی مثل ارزن و ...استفاده می کرده اند. بنابر این در همه ی زمان ها و مکان ها به وسیله ای جهت خرد کردن و آرد کردن دانه های خوراکی مورد نیاز بوده و این نیاز مبرم نیز در مناطق مختلف. بسته به شرایط اقلیمی به طرق متفاوت برآورده می شده است . اینکه چه عواملی باعث شد در روستایی مانند نشتیفان تعداد آسبادها براساس شواهد و مدارک در دوره های مختلف از 23 تا 80 دستگاه در نوسان باشد و آنچه که هم اکنون شاهد آن هستیم آثار 40 دستگاه آسباد در دو ردیف نزدیک به هم در محله ای معروف به محله - آسیابان ها - و در مرتفع ترین قسمت قدیمی روستا بجا ملنده است. علاوه بر آسبادها. براساس سوابق ثبتی موجود.شواهد و مدارک و آثار باقی مانده و علی رغم کمبود منابع آبی. نزدیک به 15 دستگاه آسیای آبی در محل وجود داشته است .از این آمارها چنین بر آید که حرفه آسیابانی در نشتیفان نقشی فراتر از تامین نیازهای خود اهالی محل داشته و توانایی مردمان محل در خودکفایی این صنعت.نوعی در آمدزایی و انجام خدمات در سطح گسترده محسوب می شده که در فصل آینده به پیامدها و اثرات آن خواهیم پرداخت. اما انچه در این قسمت مدنظر می باشد دلایل ظهور آسبادها در نشتیفان می باشد که ذیلا به آن می پردازیم.
- 1وضعیت خاص جغرافیایی نشتیفان که در معرض بیشترین بادها قرار داشته و به همین جهت فعالیت آسبادها در این محل سابقه دیرینه دارد.
- 2وجود بادهای 120 روزه سیستان که قدرت به حرکت در آوردن آسباد را دارد و مهم تر اینکه وزش این بادها مقارن فصل برداشت محصول و به مدت طولانی بوده است .
