بخشی از مقاله
چکیده
کوفی یکی از رایجترین و پرکاربردترین رسم الخطهای به کار گرفته شده در هنراسلامی است. از قرآنهای اولیه و کتیبههای آجرکاری شده تا کاشیکاریها و تزئینات گچبری، آثار سفالی، شیشهای، فلزی و حتی پارچههای اسلامی نمونههای متنوعی از این رسمالخط را در دورههای مختلف تمدن اسلامی نشان می دهند. این رسم الخط یکی از هندسیترین و طرح محورترین خطوط رایج در جهان اسلام است که به صورت دو بعدی در سطوح ابنیه و آثار هنری دیگر منقوش شده و یا به صورت نیم برجسته بر سطوح آنها حضور یافته است.
مقاله حاضر در نظر دارد رویکردی متفاوت به این رسمالخط اسلامی داشته باشد و قابلیتهای بصری و کیفیات تجسمی آن را جهت بهکارگیری در طراحی و ساخت آثار حجمی بررسی نماید. و به این سوال اساسی پاسخ دهد که چه قابلیتهایی از رسمالخط کوفی جهت استفاده از آنها در حجمسازی وجود دارد
برای این منظور مقاله حاضر با بهرهگیری از روش توصیفی-تحلیلی به گردآوری مطالب به شیوه کتابخانهای پرداخته است و به تحلیل تجسمی حروف میپردازد و نتایج حاصله نشان میدهد که: -1هر حرف در این نوع نوشتار از ویژگیها، بارزهها و خصوصیات حجمی-روانی خاصی برخوردار است که با دیگر حروف متفاوت است-2 هر فضا با نامی مشخص میشود انتظار ناظر از چیزهایی که در آن فضا میبیند با دیگر فضاها متفاوت است. این فضاست که تفاوتها را میطلبد، فضا نیاز را در اختیار هنرمند قرار میدهد و هنرمند با توجه به نیازی که احساس میکند، آثاری میآفریند.
مقدمه
خاستگاه خط کوفی شهر کوفه در عراق میباشد اما استفاده گسترده از آن به عنوان یک طرح هنری نه تنها در کتابها، بلکه در ظروف سفالی، فلزی، نساجی و معماری ایرانی رواج یافته است. از این رو، بسیاری از آثار هنری و تزئینات معماری مربوط به قرن نهم میلادی در ایران، دارای خط کوفی میباشند، بنابراین از منظر زیبایی شناسی بصری ایرانیان نقش مهمی در رشد و اشاعه این خط بازی کردند.
این نوع رسمالخط در فرهنگ اسلامی به واسطهی پشتوانهی تاریخی خود و گره خوردن با اسلام جایگاه ویژهای در زندگی مسلمانان چه در گذشته، حال و آینده دارد، از آغاز اسلام تاکنون هیچگاه از چشم هنرمندان و استادکاران به دور نمانده و از آن در خلق آثار ماندگار و زیبای خود بهره بردهاند. پتانسیل حجمپذیری که در این خط کوفی ساده - اولیه - وجود دارد میتواند این خط را از فضای دو بعدی کاغذ خارج کرده و وارد فضای سه بعدی کند.
لذا یافتن ویژگیهای موجود این خط و نقاط ضعف و قوت آن ضروری است. رسمالخط آشنای کوفی مسیر تکامل خود را در هنر و فرهنگ اسلامی طی کرده است و حال به خلاقیت و شکوفایی نیاز دارد. طراحان و هنرمندان تمامی رشتههای هنری، با توجه به رشته تخصصی خود نباید به حروف و کلمات فقط از منظر مطالعات تئوری نگاه کنند. چرا که این رسم الخط با پیشینه کاربرد گستردهاش در هنر و معماری، جزء یکی از هندسیترین و دیزاین محورترین خطوط رایج به شمار میرود.
با توجه به قابلیتهای پنهان این خط و به دلیل پیشینهیمطالعاتی کمی که در این زمینه وجود دارد، سعی بر این شده که با بررسی قابلیتهای حجمی این نوع خط - نوشتار، در ساخت احجام هنری و باکیفیت تجسمی مناسب بهره ببریم. زیرا بیشتر تجربیات بصری انسان در فضای سه بعدی شکل میگیرد. در این مقاله سعی بر این دارد به این سؤال اساسی پاسخ دهد چه قابلیتهایی در رسمالخط کوفی ساده، جهت حجمسازی وجود دارد؟
جهت پاسخگویی به این سؤال با بهرهگیری از روش توصیفی تحلیلی به آنالیز تجسمی حروف پرداخته میشود و روش گردآوری اطلاعات در این نوشتار کتابخانهای میباشد. تاکنون در این زمینه مطالعات منسجمی انجام نشده است اصلی ترین منابع این مقاله پایاننامههای کارشناسی با عنوانهای - قابلیت حجمسازی خط کوفی جهت کاربری در فضاهای فرهنگی - ، در سال - - 1393 و - ساختار و قابلیتهای خط کوفی در کتیبهنگاری معماری ایران - که در سال - 1392 - در دانشگاه هنر اسلامی تبریز انجام شده میباشد. محدودیت منابع مطالعاتی یکی از مشکلات این تحقیق توصیفی تحلیلی میباشد.
معرفی حروف کوفی ساده - ابتدایی - : طبق نظریه زبانشناسی به نام ارل.ام. هریک حرف نوشتاری، دارای پنج ویژگی است.دارای نام است. شکل تلفظ ویژهای دارد. در بین حروف الفبای هر زبان جایگاه مخصوصی دارد. کاربرد هر خط منوط به قانون خاصی است. هر حرف دارای شکل و یا گاهی اشکال اولیه خاصی است
دستهبندی حروف براساس تجربیات بصری: نوشتار جدا از رسالتی که بر عهده دارد - خبر رسانی - با تبدیل شدن به یک فرم در ترکیببندی - کمپوزیسیون - به عنوان یک اثر تجسمی مستقل، حجمهای ماندگاری را در ذهن مخاطب بر جای میگذارد. یک طراح جدا از بهرهگیری از تکنیکهای مختلف به خلاقیت و ممارستی نیاز دارد، که از طریق آن بتواند به ارائه هر چه بهتر پیام از طریق نوشتار نزدیک شود. علاوه بر ویژگیهایی که در بالا گفته شد، حروف از نظر بصری جزئی از یک خانواده محسوب میشود، دارای سبک، حالت، وزن، جلوه، فراز و فرود، سرعت، حرکت، قدرت، استحکام، لطافت، خشونت، تعادل و...میباشند.
ادراک حسی ما و مطالعه در این زمینه به درک بهتر ویژگیها کمک میکند. همهی عوامل ادراکی در نوع دریافت و تفسیر ما از آنچه که ما میبینم مؤثر است. این واکنشها به حالات روانی، وضعیت فرهنگی و بالاخره ضروریات محیط مرتبطاند. با دستهبندی حروف در گروههای هم خانواده آنها را از نظر بصری مجزا کرده، ویژگیهای آنان را دستهبندی مینماییم، زیرا چشم تمایل دارد چیزهایی را که از یک نوع هستند در یک دسته قرار دهد.
براساس همین شباهتها ویژگیهای بصری و روانی این حروف را از لحاظ مبانییابی بررسی میکنیم. خط - خوشنویسی - ترکیبی از خطوط افقی، عمودی، اریب، منحنی و اشکال هندسی است. واکنش چشم و مغز انسان نسبت به خط، واکنشی غریزی است، مثل واکنشی که از لمس زبری و نرمی، دیدن سفیدی و سیاهی و یا چشیدن شوری و شیرینی داریم. به هر حال شناخت تاثیرات روانی و بصری خط و کاربرد صحیح آن ارزش هنری طرح را فزونی میبخشد. پیرو همین تاثرات است که بیننده اصطلاحات طراحی خشک، خشن، بیروح، لطیف، مهیج، شاعرانه و نظایر آن را برای توجیه تاثیری که از دیدن یک اثر کسب کرده بیان میدارد.
