بخشی از مقاله
چکیده
بندر سیراف به سبب موقعیت ویژه جغرافیائی، از اواخر دوره ساسانی تا اوائل قرن پنجم هجري بندر بزرگ بازرگانی ایران و مرکز تجارتی حوزه خلیجفارس بشمار می رفت و آثار ارزشمند تاریخی آن در پیکره شهر کنونی طاهري به جاي مانده است. از جمله آثار زیباي باقیمانده از سده نخستین اسلامی سیراف، سنگ قبرهاي گچبري صندوقی مکشوفه از تنگه باستانی لیر است که خود کتیبه هایی ارزشمند براي ثبت و ضبط تاریخ به شمار می روند .بخشی از آنها به موزه هاي بریتانیا، لوور، بمبئی منتقل شده اند و هم اکنون تعدادي از آنها در موزه باستانی سیراف نگهداري می شوند. تزئینات گچبري سنگ قبرها در قالب خطوط متنوع کوفی و طرحهاي اسلیمی ساده تجلی یافته است. هدف ازاین پژوهش بعد از معرفی انواع تزئینات و خطوط کوفی به کار رفته درآنها ، بررسی زیبا شناسی و نشانه شناسی خطوط و نقوش تزئینی است و در ادامه روابط بین حروف و تزئینات متن تناسب و مشخصه هاي بصري خط کوفی درتزئینات سنگ قبرها توضیح داده شده است.
کلید واژه: سیراف، سنگ قبر، تزئین ،خط کوفی، نشانه شناسی،تناسب
مقدمه
بین سالهاي 1966 تا 1973 میلادي، شش فصل از حفاري ها در سیراف توسط موسسه ایرانشناسی بریتانیا و خدمات باستانشناسی ایران تحت نظارت شخصی به نام "دکتر دیوید وایتهاوس" انجام شد. در خلال حفاري محوطه هاي بزرگی از معماري شهر که به خوبی حفظ شد بودند در مکان هاي مختلفی درسطح شهر آشکار شد و از هرکدام اشیاء فراوانی بدست آمد. آثاري که به موزه بریتانیا منتقل گشتند به بخش بزرگی از موزه سپرده و ثبت نگاري شدند. و مابقی آنها توسط موسسه هاي مختلف در سه قاره متفاوت دنیا نگهداري می شود.زیباترین آثار باقی مانده دوره اسلامی سیراف سنگ قبرهاي تابوتی شکل است که مانند جعبه مستطیل وارونه روي قبور قرار می گرفته است. اغلب این سنگ قبرها با خط کوفی بطور برجسته حک شده است و کلمات و گاهی آیاتی از قرآن مجید و نام صاحب قبر را در بر دارد. - معصومی، - 51 :1383بعد از معرفی و تنوع خطوط کوفی به کار رفته در سنگ قبرها و نقشمایه هاي زمینه متن، در این پژوهش در پی زیبا شناسی و ریخت شناسی آنها به عنوان هدف می باشد و روابط بین حروف و تزئینات متن و مشخصه هاي بصري خط کوفی در تزئینات سنگ قبرهاي گچبري توضیح و تحلیل می گردند.
روش تحقیق
نحوه پژوهش تحقیق حاضر، مبتنی بر روش توصیفی –تحلیلی است که براي جمع آوري اطلاعات نظریبه روش کتابخانهاي،از اسناد تاریخی، منابع مکتوب بهره گرفته شدهاست و روش میدانی نیز ازطریق بازدید، مشاهده، عکس برداري و مطالعه بر روي نمونه ها به گردآوري اطلاعات مورد نیاز اهداف تحقیق می پردازد.
موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی بندر سیراف
بندر سیراف بر جلگه اي باریک و کم عرض حاشیه شمالی خلیج فارس قرار داشته که از بندر بوشهر، 240 کیلومتر جنوب شرقی و از بندر عباس، 380 کیلومتر به طرف غرب قرار دارد. بر جاي بندر سیراف قدیم، بندر طاهري پدید آمده است، آثار باستانی و بقایاي این بندر باستانی هنوز در محل خود باقی است - شفقی،. - 65 :1384موقعیت جغرافیایی شهر بندر تاریخی سیراف شناخته شده است و می توان گفت همه مصنفین کتب جغرافیاي قدیم و محققان عصر حاضر که در صدد گفتگو از خلیج فارس برآمده اند.شکوفایی سیراف از اواخر دوره ساسانی و سده هاي نخستین اسلامی است. ساسانیان ظاهرا در آغاز تاسیس سلسله خود، بندرهاي ساحلی »ایرانی و عربی« خلیج فارس را تاسیس کرده بودند و بر آنجا نظارت می نمودند و نخستین عامل در توسعه اقتصادي ساسانیان، تسلط آنان بر خلیج فارس بود.
آثار ساسانی سیراف، مربوط به زمان پادشاهی شاپور دوم است. در سیراف بقایاي یک دژ نظامی ساسانی را در داخل یک شهر اسلامی می بینیم. پیدا شدن سکه ها و تکه هاي سفالی در آنجا وجود پایگاهی ساسانی را تایید می کند. در دامنه هاي سیراف همچنین مقابري به صورت استودان زردشتی پیدا شده است. سیراف در دوره ساسانی مرکزي نظامی بوده ولی در دوره اسلامی به بندري تجاري تبدیل شد - فتاحی1384، . - 544اهمیت بندر سیراف در دوره اسلامی که به قول مقدسی- جغرافی دان قرن چهارم هجري در کتاب » احسن التقاسیم فی معرفه الاقیم -« انبار فارس و خراسان به حساب می آمد.در اواخر قرن چهارم هجري سیراف پس از طی یک دوره پر رونق و آبادانی بتدریج و در طی یک قرن دچار انحطاط شد و جاي خود را به کیش سپرد. ولی اینکه چرا و چگونه این امر صورت گرفت دلایل متنوع و متفاوتی بیان گردیده است؛ که مورخین یکی از دلایل را، وقوع زلزله اي می دانند که در اواخر قرن چهارم هجري رخ داد.
آثار به جا مانده از کاوش هاي باستانی سیراف
در سال 1353 خورشیدي مرکز باستان شناسی ایران کاوشهاي سیراف را رأساً پیگیري نمود و هیأتی تحت سرپرستی دکتر غلامرضا معصومی کاوشهاي مزبور را ادامه داد که به شرح ذیل می باشد:قبور سنگی ، مغاره ها و دخمه هاي واقع در دامنه کوهی که به دره لیر مشرف می باشد، سنگ قبرهاي دوره اسلامی که غالبا با نوشته کوفی تزئین همراه می باشند، چاه هاي آب سنگی قدیم که در دامنه کوه هاي غربی بندر سریاف وجود دارند. مسجد جامع سیراف مربوط به اواخرقرن دوم هجري 188 - هجري - ، مسجد امام حسن بصري، بخشی از بازار و قسمتی از یک محله هاي اعیان نشین باخانههاي بزرگ، خیابان و کوچههاي منظم از سدههاي 3 و 4 هجري، کورههاي سفالگري ازقرن - .4تصاویر ا الی - 12
