بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله تحلیل خطر زمین لرزه به روش تعیینی، با تکیه بر نقش گسلهای فعال منطقه برای گستره جنوب حوضه خزر انجام شده است. بدین منظور با شناسایی گسلهای مهم و فعال منطقه و تعیین کاتالوگ زمین لرزه، چشمههای سطحی بالقوه زمینلرزه درگستره طرح تعیین شدند. سپس بعد از انجام محاسبات، با استفاده از نر مافزار ArcGis ، نقشه همشتاب و نقشه حداکثر شتاب حاصل از جنبش احتمالی گسل در فاصلههای مساوی از گسلها برای جنوب حوضه خزر تهیه شد و با استفاده از آن، این ناحیه از نظر شتاب بیشینه زلزله تحلیل خطر شد.
واژگان کلیدی: تحلیل خطر زمین لرزه، گسلش فعال، جنوب حوضه خزر
مقدمه
کشور ایران یکی از لرزه خیز ترین کشور های دنیا محسوب می شود. در دهه های گذشته به سبب زلزله های رخ داده در ایران هزاران نفر جان و مال خود را از دست داده اند و همچنین صدمات اقتصادی و اجتماعی سنگینی به کشور وارد شده است. زمین لرزه های بزرگ ایران، محققین ایرانی را به تهیه نقشه های گسل های فعال منطقه و برآورد خطر لرزه ای مناطق مختلف ترغیب کرده است. تحلیل خطر زمین لرزه به تخمین کمی خطرات لرزش زمین در یک محل خاص مربوط می شود . در پروژه حال حاضر تحلیل خطر لرزه ای مربوط به جنوب حوضه خزر انجام می شود که هدف این تحلیل بدست آوردن معیاری از نیروی جنبش نیرومند زمین و تهیه نقشه های همشتاب زلزله برای تحلیل خطر منطقه مورد مطالعه می باشد.
موقعیت جغرافیایی جنوب حوضه خزر
حاشیه جنو بی خزر دارای وسعت 58905/67 کیلومتر مربع، 3/66 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است که از شمال به جنوب خزر، از جنوب به ایران مرکزی، از شرق به کوههای
کپه داغ و از غرب به کوههای قفقاز منتهی میشود که با قرار گیری در محدوده جغرافیایی با طول 48 تا 56 شرقی و عرض 35 تا 39 شمالی که شامل 3 استان گلستان، مازندران و گیلان است و از مناطق مهم استقرار جمعیت در کشور ایران بوده که دارای قابلی ت های بسیار فراوانی جهت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد.
موقعیت جغرافیایی جنوب حوضه خزر- لرزه زمین ساخت جنوب حوضه خزر بررسی ویژگیهای لرزهزمینساختی حوضهی خزر جنوبی نشاندهنده چیرگی رژیم زمینساختی فشاری بر ناحیه است این حوضه نسبت به اوراسیا حرکت چپگردی دارد. حرکت این حوضه نسبت به ایران با نرخ 13 - 17میلیمتر بر سال و به شمال غرب با نرخ 8 -10 میلیمتر بر سال نسبت به اوراسیا صورت میگیرد. به نظر میرسد تمام این حرکات جدید بوده و ممکن است در پلیوسن - 3 - 5 میلیون سال پیش - شروع شده باشند. امروزه این حوضه حدواسطی بین مدیترانه شرقی و زبانه فعال لرزهای در زیر هندوکش را نشان میدهد که در آینده در اثر فرورانش ناپدید خواهد شد
به نظر میرسد که پوشش رسوبی آن توسط چینهای متعددی دگرشکل شده باشد. این چینها توسط لایه گلی که تحت فشار بیش از حد قرار دارد از هم جدا شده-اند حوضه خزر جنوبی، آنومال ثقلی شدید -100 - تا -250 میلیگال - دارد که نشانه نبود تعادل ایزوستازی در آن است. همچنین با درنظر گرفتن نرخ حرکت 5 میلیمتر بر سال بین خزر و اوراسیا، در طول 3 میلیون سال گذشته، 15 کیلومتر کوتاهشدگی در رسوبات حوضه خزر تخمین زده شده است.
حوضه جنوب خزر از لحاظ ژئوفیزیکی خصوصیات پوسته اقیانوسی با ضخامت غیرطبیعی یا پوسته قارهای نازک با سرعت بالای امواج لرزهای را نشان میدهد پیسنگ حوضه جنوب خزر رخنمون ندارد و با سنگهای رسوبی با ضخامت حدود 20 کیلومتر پوشیده شده است که حدود نیمی از این سنگهای رسوبی سن پلیوسن- کواترنری دارند . بلوک جنوب دریای خزر در حال حاضر دارای نرخ کرنش پایین بوده و نحوه رفتار آن در برابر عوامل تغییرشکل دهنده با بقیه ایران متفاوت است.
دگرشکلی همزمان با کوهزایی در پلیوسن حوضه جنوب خزر، تسریع یا تجدید دگرشکلی منطقهای در این زمان را نشان میدهد که تا حال حاضر نیز ادامه یافته است، این زمان آغاز حرکت احتمالی اصلی جنوب خزر را نسبت به نواحی مجاور و بنابراین آغاز دگرشکلی چپگرد در امتداد البرز را مشخص میکند. کوتاهشدگی مایل البرز در اثر همگرایی صفحه عربی با اوراسیا و مولفه غربی بردار حرکت جنوب خزر نسبت به ایران رخ میدهد.
نقشه لرزه زمین ساخت گستره دریای خزر و پیرامون - عناصر زمین ساختی مهم در حوضه جنوبی خزر مهم ترین عناصر زمین ساختی در بررسی های لرزه زمین ساختی، گسل ها می باشند. گسل ها در واقع شکستگی های پوسته جامد زمین هستند که در راستای آن ها جابجا شدگی نسبی روی می دهد.گسل ها در واقع مهم ترین فاکتور در پایداری یک منطقه هستند. بسیاری از گسل های شناخته شده، در طول سالیان دور جنبش داشته اند و ممکن است امروزه فعال نباشند. در حالیکه دسته ای دیگر از گسل ها در کواترنری نیز جنبش دارند.
گسل های فعال تاثیر قابل توجهی بر روی ساختمان زمین و سازه های دست ساز بشر دارند. جنبه ی فعال بودن گسل ها بسیار قابل اهمیت است، در واقع گسل هایی که آثار حرکت بیش از دو میلیون سال قبل آن ها قابل مشاهده است و از آن به بعد فعالیت نداشته اند، گسل های غیر فعال نامیده میشوند و در بررسی های لرزه زمین ساختی اهمیتی ندارند. گسل هایی که برخوردار از یک یا چند ویژگی زیر باشند، گسل فعال یا گسل هایی با توانایی جنبش به حساب می آیند.
رویداد زمین لرزه های تاریخی - پیش از سده ی بیستم - در بخشی از گسل.-کانون یابی زمین لرزه های بزرگ با خطای کم در نقطه ای از درازای گسل های راستالغز و یا در فرادیواره گسل های معکوس و نرمال.-داشتن دیواره گسلی فرسایش نیافته.-داشتن ریز لرزه های زیاد که با شبکه کامل و بسته لرزه نگاری محلی با خطای کم در نقطه ای از درازای گسل های راستا لغز و یا در فرادیواره گسل های معکوس و نرمال.-داشتن دیواره گسلی فرسایش نیافته.-داشتن ریز لرزه های زیاد که با شبکه کامل و بسته لرزه نگاری محلی با خطای کم در کانون یابی روی زمین و ژرفی و زمان گیری یکنواخت برداشت می شوند.-داشتن همبستگی زمین ساختی به یک گسل شناخته شده جنبا.
در نقشه لرزهزمینساخت ایران گسلها را به سه دسته اصلی تقسیم کرده است که عبارتند از: -گسلهای زمینلرزهای جوان نوعی از گسل های فعال میباشد و به گسل های پنهانی اطلاق میشود که باعث ایجاد زمین لرزه میشوند، ولی با گسیختگی سطحی همراه نیست. لرزه خیزی معیار شناخت این گسل ها می باشد.-گسلهای کواترنری به گسلهایی اطلاق میگردد که در دورهی کواترنری فعالیت داشته-اند.گسلهای پیش از کواترنری . گسلهاییاند که قبل از دورهی کواترنری فعالیت داشتهاند و شناخت آنها از طریق جابهجاییهای رخ داده ممکن است.
در این بخش با بهره گیری از تفسیر نگاره های هوایی، بررسی کتب، مقالات، گزارش ها و نقشه های موجود، گسل های حوضه جنوب خزر و تا فاصله خیلی کمی از استان های اطراف بررسی شده اند. در این راستا گسل های بنیادی که دارای درازای بیش از 20 کیلومتر بوده و از توان لرزه زایی و جنبش قابل توجهی برخوردارند از اولویت خاص برخوردار بوده و مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند.علاوه بر این، گسل های کواترنری که طولی کمتر از 20 کیلومتر دارند به سبب اینکه در نزدیکی مراکز جمعیتی قرار داشته و ممکن است به سبب وقوع زمین لرزه هایی که در نزدیکی آن ها به وقوع می پیوندند، دچار لغزش و جابجایی شوند، به عنوان سرچشمه ریز لرزه ها در نظر گرفته شده است.
نقشه گسل های فعال حوضه جنوب خزر و پیرامون - برگرفته از نقشه های زمین شناسی با مقیاس . - 1/250000- لرزه خیزی در جنوب حوضه خزر زلزله های تاریخی برآورد خطر زمین لرزه و بررسی لرزه زمین ساخت یک منطقه نیازمند بررسی ژرف در رویداد زمین لرزه های تاریخی و سده بیستم گستره مورد بررسی میباشد - شکل . - 5 با توجه به کوتاه بودن نسبی بازه زمانی زمین لرزه های نگاشته شده دستگاهی، بهره گیری از زمین لرزه های تاریخی الزامی است.
زمین لرزه های تاریخی - پیش از سده بیستم -
یکی از داده های بنیادی برای ارزیابی خطر و آشنایی با پیشینه لرزه خیزی و شمای لرزه زمین ساختی هر پهنه و گستره، بررسی ژرف تاریخچه زمینلرزه هیا گذشته - تاریخی و سده بیستم - است. روشن است برای دستیابی به ویژگی های لرزه زمینساختی باید تاریخچه ی زمینلرزه ها در درازنای زیادگردآوری و بررسی شود. شناخت ما از زمین لرزه های تاریخی منحصر به کتاب های تاریخی، سفرنامه ها و نوشتارهای اندک دانشی در این زمینه بوده و شوربختانه آگاهی اندکی درباره مرکز مهلرزه ای زمین لرزه های تاریخی وجود دارد.
نقشه زلزله های تاریخی جنوب حوضه خزر.- زمین لرزههای سده ی بیستم
زمین لرزه های نگاشته شده ی دستگاهی یا داده های دستگاهی؛ داده هایی که در دوره وجود دستگاه های لرزه نگاری به دست آمده است - سده ی بیستم گزارش شده به وسیله پایگاه های لرزه شناسی گوناگون دهه های مختلف این سده دارای خطاهای گوناگونی در رو مرکز زمین لرزه، کانون زمین لرزه، ژرفا و زمان رویداد زمین لرزه است. همزمان با تکمیل دستگها های لرزه نگاری و افزایش شمار ایستگاه های لرزه نگاری، این خطاها بویژه برای زمین لرزه های بزرگ کم می شود.
پس از آغاز کار شبکه جهانی استاندارد زمین لرزه شناسی و در ادامه آن گسترش شبکه لرزه نگاری کشوری، خطای داده های لرزه نگاری دستگاهی کمتراز پیش شده است ولی در حال حاضر نیز شناخت جایگاه جنبش بیشتر گسله ها از روی داده های به دست آمده از ایستگاه های لرزه نگاری محلی و یا جهانی ممکن نیست. پیوند داده های لرزه نگاری دستگاهی با گسله های هر پهنه نیاز به مرکزیابی و کانون یابی دقیق زمین لرزه ها است.
شرح وضعیت لرزه خیزی تاریخی در جنوب حوضه خزر
در البرز، زلزله سال 1975 سنگچال، 1962 ایپاک، و 1990 رودبار-منجیل مخرب ترین زلزلهها بودهاند. زلزله سال 1990 منجیل-رودبار حلکانونی امتدادلغز چپگرد محض را نشان میدهد. این زلزله را به سه قطعه گسلی راستپله دارای طرح پوششی نسبت دادهاند که با نبودهایی در گسیختگی سطحی از هم جدا شدهاند . مناطقی از البرز و حوضه جنوبی خزر که در اثر زلزلههای تاریخی خسارت دیده و ویران شدهاند در شکل 6 نشان داده شده اند.
