بخشی از مقاله
چکیده:
نقد نشانگر پویایی در عرصه های علمی است و علم جغرافیا نیزبعنوان یک علم ریشه دار بویژه بعد از سال 1923 با نقد انس گرفته و وجود بسترهای انتقادی را الهام بخش پیشرفت نظریه های علمی و دگرگونی در روشهای موجود می داند.اگر صف بندی روشهای علمی در جغرافیا را متاثر از دیدگاههای هارتشورن و شیفر و در قالب استثنا گرایی و مکتب علم فضایی بدانیم،گرایشات موجود در روشهای تحلیل در این علم را نیز می بایست در دو مقوله کمی و کیفی دنبال نمائیم.این پژوهش به آسیب شناسی روشهای کمی در جغرافیای معاصر ایران می پردازد و برای مصادیق این آسیبها تحلیل محتوای مقالات را در سه مجله علمی-پژوهشی داخلی را دستمایه این بررسی قرار داده است.
اطلاعات مورد نیاز این پژوهش با استفاده از منابع اسنادی و بهره گیری از محتوای مقالات فصلنامه های»پژوهشهای جغرافیای انسانی»«چشم انداز جغرافیایی« و»فضای جغرافیایی« بدست آمده است. دادهها با استفاده از اطلاعات مستخرج از این مجلات و تطبیق محتوای این پژوهشها با مفاهیم،محورها و رسالتهای جغرافیدانان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند . نتایج این پژوهش نشان داد که در 92/6 درصد از تحقیقات شیوه گردآوری اطلاعات بصورت میدانی و در 64/7 درصد از انها تکنیک پرسشنامه بعنوان شیوه غالب مورد استفاده قرار گرفته است.در بین سوالات اساسی جغرافیا هنوز پیگیری چیستی و کجایی پدیده ها غلبه دارد و در79/3 درصد مقالات شیوه کمی در تحلیل پدیده هاغلبه داشته که در بخشی از آنها جهت اثبات بین متغیرها نیازی به همبستگی و تحلیل رگرسیونی وجود نداشته است و بالاخره اینکه در مقالات مورد بررسی این پژوهش دغدغه های جغرافیای مدرن کمتردیده شد بطوریکه تنها 30 درصد از پژوهشها به مسائلی چون»نظریه ای اجتماعی»«اقتصاد سیاسی«و»نظریه های فرهنگی«پرداخته اند که تا حدی بر محافظه کار بودن پژوهشهای جغرافیایی ایران شهادت می دهد.
کلمات کلیدی:روش شناسی،مطالعات جغرافیا،کمی گرایی،جغرافیای انتقادی
.1طرح مسأله
شکل گیری و تداوم نقد در عرصه های علمی نمایانگر پویایی آنست. جغرافیا نیزبعنوان یک علم ریشه دار از این مقوله قاعده مستثنی نبوده و بویژه بعد از سال 1923 و با شکل گیری مکتب فرانکفورت شاهد بستری جدید مبتنی بر به چالش کشیدن نظریه های موجود و ظهور نظریه های جدیدی بوده است . در این بین » ماهیت میان رشته ای بودن جغرافیا به پذیرش و مقبولیت تحلیل انتقادی از سوی جغرافیدانان کمک زیادی نمود - « پوراحمد و دیگران ، 1392 ص - 15
جغرافیای امروز برآیند انواع مکاتب و مظریه هایی است که عمدتاً از ابتدای قرن 19 تاکنون به منصه ظهور رسیده اند.جبرگرایی محیطی - محیط و مردم - جغرافیای ناحیه ایی - نواحی و مکانهای منحصربفرد - جغرافیای فرهنگی - چشم انداز فرهنگی - که از 1900 تا 1950 بطول انجامید. جغرافیای کمی - مدلها و تحلیل مکانی - جغرافیای رفتاری - تصمیم سازی و ادراک - و جغرافیای کاربردی - مرتبط با دنیای واقعی - که از سال 1950 تا 1970 پدیدار شدند.وساختارگرایی و فراساختارگرایی که از سال 1970 تاکنون مطرح شده اند - حاتمی نزاد، - 1390بیش از هجده قرن مسئولیت اصلی جغرافیدانان تعیین مکان پدیده ها در کره زمین و توصیف آنها بوده است . این روند طولانی با طرح دیدگاههای مبتنی بر تحلیل - چرایی و چگونگی استقرار پدیده ها - از سوی »همبلت « و »ریتر«جغرافیا را وارد یک بسترجدید نمود واز سال 1950 به بعد جهت گیریهای علمی در جغرافیا شاهد دو نحله فکری یعنی " مکتب علم فضایی " و " استثناگرایی " بوده است.
ریچارد هارتشورن تفاوتهای مکانی را جز لاینفک مطالعات می دانست - شکویی ، 1375 ص - 7 و در نقطه مقابل کورت شیفر و همفکرانش تبیین علمی الگوهای جغرافیایی را در پرتو مدلهای هندسی راهی برای رسیدن به قانونمندی در جغرافیا توصیه می نمودند . »روندهای جغرافیا از دهه 1960 به سوی تخصص گرایی و کمیت گرایی بیشتر هدایت شد و بر نگرش اثبات گرایی در تبیین پدیده های جغرافیایی تاکید شد - «هاگت،1382،ص - 592در این ارتباط " انتقادات مکتب فرانکفورت به اثبات گرایی و گرایش منتقدان دیدگاه فضایی و رویکردهای رفتارگرایی و کیفی گرایی - پوراحمد و دیگران ، 1392 ص - 17 بی تأثیر نبوده است .
علیرغم تنوع در روشهای مطالعه جغرافیا، " رویه مشترک ، تأکید بر روندی دیالکتیکی میان توصیف و تبیین است و مدام به طرح سئوالات می پردازد که کجا؟ چگونه؟ و چرا؟ رئوس و سرخط این پرسش هاست " - دولفوس ، 1373 ص - 7 که بر مبنای پنج موضوع اساسی - منظر ، تمایزات فضایی ، پراکندگی پدیده ها ، مناسبات انسان و محیط و مضامین هندسی - بانجام می رسد - همان منبع ص - 29 برای دست یابی به پاسخ های منطقی به سئوالات فوق ، جغرافیدانان از قدیم الایام به ریاضیات بعنوان یک تکیه گاه مطمئن توجه خاصی داشتند. تهیه نقشه، مطالعات طبیعی بویژه پژوهش های اقلیمی ، جمعیت و جغرافیای اقتصادی تداعی کننده بیشترین ارتباط با علوم کمی بوده اند .
دغدغه اول جغرافی دانان در بکارگیری کمیت رسیدن به چارچوبی است که بر مبنای آن مطالعات جغرافیایی به قوانینی علمی برسد که بدین منظور بکارگیری استدلالهای کمی ، علوم جغرافیایی را در رسیدن به این هدف یاری می رساند . براین اساس رویکرد غالب در جغرافیای کشور ما نیز به این طیف فکری گرایش داشته و ابعاد این روش علمی بویژه دهه اخیر در پایگاههای علمی کشور رشد شتابانی پیدا کرد که مصادیق آن نگارش پایان نامه ها و مقالات فراوان با تحلیل کمی است. در همین جا لازم است ذکر شود که تفکیک جغرافیای سنتی و مدرن تحت عنوان »جغرافیای تجربی« و »جغرافیای کمی«، جز ایجاد یک فضای مه آلود و آکنده از تردید ، نتیجه دیگر نداشته و هدف ما در این مقاله ازجحیت تحلیل های کیفی بر کمی یا بالعکس نبوده بلکه طرح مسأله ایی است که به عقیده نگارندگان آن کم کم تبدیل به یک آسیب جدی در مطالعات جغرافیا شده و علاوه براینکه از علوم کمی بدرستی در جغرافیا استفاده نمی شود بلکه باستناد این مطالعات بنظر می رسدبخشی از
مطالعات بظاهر کمی اساس و ماهیت این علم را درمعرض انحرافات جدی قرار می دهد . این مقاله با بررسی محتوای مقالات سه فصلنامه تخصصی جغرافیا در پنج سال اخیر - - 1388- 92 به تحلیل نگرشهای حاکم در این رشته و رویکردهای حاکم بر تحقیقات جغرافیایی کشور می پردازد .تحقیق از نوع بنیادی و روش آن توصیفی – تحلیلی است . اطلاعات و مستندات این مقاله نیز به شیوه اسنادی جمع آوری شده است .
.2مبانی نظری و بررسی زمینه های گسترش کمی گرایی در مطالعات جغرافیایی
از آغاز تاریخ بشر درصدد کشف قاعده و نظم موجود در پدیده ها و رویدادهای جهان اطراف خود بوده است. اما باید توجه داشت که این قوانین و اصول تحت شرایط خاصی اعتبار دارد. این شرایط زیربنای صحت آنها را تشکیل می دهد. - سرمد ودیگران - 20:1382شکی نیست که پی بردن به قاعده و نظم میان پدیده ها و رویدادها در علوم فیزیکی و زیستی در مقایسه با علوم انسانی و اجتماعی با سهولت بیشتری انجام می شود. زیرا موضوع اصلی در علوم انسانی و اجتماعی، انسان است - همان: - 21مضافاً. اینکه رفتار آدمی پیچیده است و عوامل بسیاری در آن دخالت دارد که به ظاهر آن را سازمان نایافته و حتی متناقض جلوه گر می کند. اما می توان با روش مناسب به شناخت آن پرداخت - همان:. - 20
برای پی بردن به قواعد و نظم موجود در پدیده ها سه نوع پارادایم مشخص در تحقیقات علمی تحت عنوان پژوهشهای کمی و کیفی و ترکیبی وجود دارد.هریک از روشهای فوق دارای ویژگیهایی هستند که سبب تمایز آنها از یکدیگر میشود. "از وجوه تمایز روش های کیفی استفاده از جامعه آماری وسیع، مقیاسهای استاندارد، رویکرد قیاسی و مصاحبه برای گردآوری دادهها و آزمودن فرضیهها است. برخلاف آن در تحقیقات کمی خصوصیات کمیت پذیر قبل از مطالعه و استفاده از تکنیکهای آماری برای تحلیل دادههای گردآوری شده یاتولیدمیشوند. " - ببی، . - 477 :1381
جدول .1 مقایسه تحقیقات کمی و کیفی
