بخشی از مقاله
چکیده
ایران به دلیل واقع شدن در اقلیم خشک و نیمه خشک و همچنین با رشد روز افزون مصارف آب، در سالهای آتی با خطر بروز بحران آب مواجه میباشد. لذا برای مقابله با آن میبایست نسبت به انواع مصرف آب با حساسیت بیشتری برخورد شود. از جمله این مصارف، آب مجازی است. در این پژوهش تغییرات زمانی میزان آب مجازی پسته در استان کرمان بررسی شد. برای این منظور، از دادههای 14 ساله هواشناسی، عملکرد محصول، سطح زیر کشت و میزان تولید استفاده شد. نتایج نشان داد بیشترین میزان آب مجازی مربوط به سال 19/18 - 1389 مترمکعب بر کیلوگرم - و کمترین آن مربوط به سال 1/03 - 1386 مترمکعب بر کیلوگرم - بوده است. بهطور کلی میتوان گفت که پسته در سال 1389 با کمترین سهم دریافتی آب سبز و بیشترین میزان آب آبی، بیشترین میزان آب مجازی، کمترین عملکرد و بیشترین نیاز خالص آبی 10191/2 - مترمکعب در هکتار - را در بین سالهای آماری مورد مطالعه داشته است.
مقدمه
اقلیم خشک و نیمه خشک ایران، ساکنان آن را از دیرباز در دسترسی به آب به چالش کشیده است. با توجه به وضعیت نامناسب مکانی و زمانی نزولات آسمانی در سالهای اخیر، آبیاری در کشاورزی ایران و تولید غذا نقشی حیاتی دارد. با توجه به اینکه منابع آب قابل استفاده در بخش کشاورزی محدود هستند، آب به عنوان کالایی اقتصادی مطرح بوده که برنامهریزی برای مصرف آن نیز باید با همین نگرش صورت گیرد - امیدی و همایی، . - 1393
اصطلاح آب مجازی اولین بار توسط تونی آلن به منظور اشاره به مقدار آب موجود و قابل دسترس در سیستم جهانی از طریق مبادله کالاهای کشاورزی، ارائه گردید . - Allan, 1997 - این مفهوم بهعنوان یک ابزار اقتصادی توانمند برای کاهش مشکلات مربوط به کمبود آب در سطح اقتصاد ملی مطرح گردید . - Allan, 2003 - محققان به این نتیجه رسیدند که مناطق دارای کمبود آب میتوانند با وارد کردن محصولاتی که دارای میزان آب مجازی بالایی هستند و صادر کردن محصولاتی که میزان آب مجازی بسیار کمی دارند، به سطوح بالایی از کارایی مصرف آب در سطح جهانی دست یابند
آمارها نشان میدهد، صادرات آب مجازی جهانی از پنج گیاه زراعی - جو، ذرت، برنج، سویا و گندم - و سه محصول دامی - گوشت گاو، خوک و مرغ - 545 کیلومترمکعب در سال است. از کل صادرات آب مجازی جهانی 61 کیلومترمکعب در سال - %11 - آب آبی و 26 کیلومترمکعب در سال - %5 - آب آبی تجدیدناپذیر است. کشورهای وارد کننده محصولات دامی و کشاورزی حجم قابل توجهی از منابع آب غیرپایدار را مصرف میکنند . - Hanasaki et al., 2010 -
با توجه به آمار در دوره آماری 1998 - 2002 در جهان کل آب مصرفی محصولات 6685 km3 .yr-1 است که میزان آب آبی مصرفی 1180 km3 .yr-1 و میزان آب سبز مصرفی محصولات فاریاب 919 km3. yr-1 و آب سبز مصرفی محصولات دیم 4586 km3 .yr-1 بود. بیشترین مقدار آب مصرفی برای محصولات برنج - 941 km3. yr-1 - ، گندم - 858 km3.yr-1 - و ذرت - 722 km3.yr- 1 - بود. بیشترین مقدار آب آبی برای محصولات برنج - 307 km3.yr-1 - و گندم - 208 km3.yr-1 - مورد استفاده قرار گرفت . - Siebert & Doii, 2010 -
محققین متعددی به بررسی آب مجازی در محصولات مختلف و استانها پرداختند که از جمله میتوان به غلامحسینپور و همکاران - 1393 - در استان کرمان برای محصول پسته و خرما؛ سالاری و همکاران - 1393 - در تحلیل زمانی و مکانی تغییرات آب مجازی گندم در استان سیستان و بلوچستان؛ امیدی و همایی - 1393 - در بررسی مقدار آب مجازی گندم در استان فارس؛ صافی و میرلطفی - 1394 - در بررسی حجم آب مجازی نیشکر در خوزستان و دهقانپیر و همکاران - 1395 - در بررسی آب مجازی مرکبات و نخیلات در استان هرمزگان اشاره کرد.
ژانگ و همکاران - 2014 - در مطالعهای به بررسی آب مجازی محصولات مهم و استراتژیک در در استان گانسو1 چین پرداختند. نتایج نشان داد، محدودهی آب مجازی محصولات گندم و ذرت به ترتیب 1150 -2000 m3/ton و m3/ton 450 -1900 در دوره آماری 2002 تا 2010 بوده که نشان از الگوی کشت نامناسب در هر سه منطقه استان - شرقی، میانه و غربی - در چین گزارش داده شده است. محققین فوق پیشنهاد میدهند، بدلیل بالا بودن آب مجازی در این محصولات بایستی کشت آنها در هر سه منطقه کاهش یابند؛ از طرفی بدلیل بالا بودم کارایی مصرف آب، پنبه و ذرت در مناطق غربی و میانی افزایش یابد و سطح زیر کشت محصول سیب زمینی نیز تا حد زیادی در تمام استان پرورش داده شود.
برآورد تعادل آب مجازی محصولات استراتژیک در تونس نشان داد زیتون روغنی بهعنوان یک محصول کشاورزی خواستار بیشترین آب - - 7 m3.kg-1 است. با توجه به محصولات اولیه میانگین نیاز آبی غلات کلاس اول 1/5 m3.kg-1 است. علاوه بر این مصرف خرما 3/1 m3 آب به ازای هر کیلوگرم است، مقدار آب مجازی برای درختان میوه، سیب و زیتون و بادام از 1/6 m3.kg-1 تجاوز نمیکند . - Talel et al., 2015 -
غلامحسینپور و همکاران - 1393 - به بررسی مبادله آب مجازی دو محصول پسته و خرما در سال 1388 در استان کرمان پرداختند. نتایج نشان داد میزان آب مجازی مصرفی پسته 6631/6 مترمکعب به ازای هرتن و خرما 2684/5 مترمکعب به ازای هر تن میباشد. بهطوریکه در دو محصول فوق بهترتیب 394/94 هزار تن و 6/78 هزار تن آب از استان صادر میگردد، که پسته با 98/3 درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی در سال 1388 در استان را به خود اختصاص داده است.
سالاری و همکاران - 1393 - در پژوهشی تحلیل مکانی و زمانی تغییرات آب مجازی گندم در استان سیستان و بلوچستان را برای دوره آماری 1379 تا 1391 مورد مطالعه قرار دادند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد میانگین مکانی وزنی آب مجازی در سطح استان بین 2/48 - سال - 1385 تا 9/26 - سال - 1379 مترمکعب بر کیلوگرم متغیر بود و میانگین 12 ساله آن برابر با 3/42 مترمکعب بر کیلوگرم بود.تمام مناطق استان دارای میزان آب مجازی ناخالص بالاتر از حد استاندارد - یک مترمکعب برای تولید هر کیلوگرم محصول - در تمام سالهای مورد بررسی بودند. امیدی و همایی - 1393 - در مطالعهای به تعیین مقدار آب مصرفی گندم در استان فارس و کل کشور در سالهای زراعی 1379-80 تا 1388-89 پرداختند. نتایج نشان داد حجم آب مجازی گندم در استان فارس بهطور میانگین 17 درصد کل آب مجازی گندم در سطح کشور است و تولید این استان بهطور میانگین 11/5 درصد کل تولید کشور است.
وضعیت کشت نیشکر در استان خوزستان از دیدگاه آب مجازی توسط صافی و میرلطفی - 1394 - مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد حجم کل آب مصرفی برای تولید 616000 تن شکر در کشور در سال 1392 معادل 3/8 میلیارد مترمکعب است، بنابراین در صورت واردات شکر میتوان 3/8 میلیارد مترمکعب مصرف آب کشور را کاهش داد. با توجه به تولید 1500 کیلوگرم در هکتار کنجد، که یکی از محصولات بومی ایران و مقاوم به کم آبی بوده و در شرایط آب و هوایی خوزستان رشد مطلوبی دارد، برآورد شد که با کشت کنجد میتوان سالانه 993 میلیون مترمکعب در مقدار آب صرفهجویی کرد و درآمدی مشابه با درآمد حاصل از کشت نیشکر بهدست آورد.
دهقانپیر و همکاران - 1395 - کاربرد تجارت آب مجازی در حوزه آبخیز شمالی و شرقی استان هرمزگان مورد مطالعه قرار دادند. نتایج نشان داد، حوزه آبخیز شمالی استان هرمزگان بهعنوان صادرکننده آب مجازی است که عمده حجم آب مجازی مربوط به گندم و نخیلات به ترتیب به 14 و 0/18میلیون مترمکعب و حوزه آبخیز شرقی استان مربوط به نخیلات 0/8 - میلیون مترمکعب - و مرکبات 0/6 - میلیون مترمکعب - میباشد و حجم عمده واردات آب مجازی مربوط به گندم و برنج است. همچنین طبق نتایج بدست آمده، حوزه آبخیز برآفتاب رودان بعنوان صادرکننده آب مجازی و حوزه آبخیز پایاب رودان بعنوان وارد کننده آب مجازی است، بطوریکه تراز تجارت آب مجازی در دو حوزه بهترتیب -11/94 و 17/83 میلیون مترمکعب می باشد.
تحقیقات مذکور، وضعیت آب مجازی و تجارت آب را برای محصولات مهم و یا عمده مناطق مختلف نشان میدهد. براین اساس، با استفاده از مفهوم آب مجازی میتوان مناطق مختلف را از نظر کشت یک محصول، با هدف رسیدن به کمترین میزان آب مجازی، اولویتبندی نمود مسئلهای که تاکنون در کشت سنتی در ایران مورد توجه زیادی قرار نگرفته است. استان کرمان جزء مناطق خشک و نیمهخشک کشور محسوب میشود و سطح وسیعی از زمینهای زیر کشت این استان شور و خشک هستند، بنابراین مشکل کمبود منابع آب و بارش یک واقعیت مهم و غیر قابل انکار در این استان محسوب میشود. از اینرو در این پژوهش به بررسی آب مجازی و نیاز آبی پسته که یکی از محصولات اصلی استان است پرداخته میشود.
منطقه مورد مطالعه
استان کرمان با وسعتی معادل 175069 کیلومتر مربع در طیف ارتفاعی 190 متر در دشت لوت تا 4465 متر در ارتفاعات کوههای هزار بین مختصات جغرافیایی 54 30 و 59 48 طول شرقی و 26 24 و 31 57 عرضهای شمالی واقع شده است - شکل. - 1
