بخشی از مقاله
چکیده
در صادرات محصول پسته، ایران با تولید وصادرات سالانه در حدود 1/4 تا 1/7 میلیارد دلاردارای رتبه اول است , و استان کرمان مرکز اصلی تولید پسته در ایران بشمار میرود و 80 درصد پسته تولید شده در ایران از این منطقه بدست می آید. از جمله مسائل مهم در تولید پسته خشکسالیهای پیدرپی و عدم برنامه ریزی برای تأمین آب مورد نیاز باغ های پسته است که علاوه بر کاهش صادرات محصول، منجر به تخلیه منابع آب و تشدید بحران کم آبی شده است . با توجه به موارد گفته شده، در این مقاله با استفاده از آمار بدست آمده از سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان و اداره کل گمرک استان کرمان به محاسبه آب مجازی، بهرهوری آب کشاورزی ومیزان مبادله خالص آب مجازی با راندمان 100 درصد، 85 درصد - سیستم آبیاری تحت فشار - و 46 درصد - سیستم آبیاری سنتی - پرداخته و به این نتیجه رسیدیم که، با افزایش راندمان چه باتغییر روش آبیاری از سنتی به تحت فشار یا افزایش راندمان سنتی از طریق اعمال مدیریت می توان میزان آب مجازی را کاهش و بهروری را افزایش داد ه و به حفظ منابع آبی کمک کرد.
کلید واژهها: آب مجازی، بهرهوری آب، مبادله خالص آب مجازی، پسته
-1مقدمه
سه چهارم کره زمین را آب تشکیل داده است که 97 درصد از آن در دریاها و اقیانوس ها متمرکز شده , 2 درصد آن به صورت یخ و یخچال در مناطق قطبی قرار گرفته است و تنها 1 درصد باقی مانده آن آب شیرین و قابل استفاده می باشد که بخش اعظم آن در اعماق زمین قرار داردو علاوه بر این منابع آب شیرین به طور یکنواخت در سطح ز مین پراکنده نشده اند، در واقع 60 درصد از کل منابع آب تنها در 9 کشور وجود دارند و با توجه به افزایش شهر نشینی و حرکت به سمت صنعتی شدن نیاز به آب شرب افزایش مییابد که این افزایش تقاضای آب منجر به برداشت بی رویه از منابع آبی می گردد که باعث بحران کم آبی به خصوص در کشورهای خشک و نیمه خشک می شود بنابراین با راهکارهایی مؤثر و کارا می توان به حفظ و پایداری در منابع آبی دست یافت - موسوی ، , - 1388 یکی از کارآمدترین ابزارها آب مجازی است که برای اولین بار توسط آلن در سال 1993 مطرح گردید. آب مجازی در واقع همان مقدار آبی است که کالا و یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می کند تا به مرحله تکامل برسد. با واردشدن محصولات کشاورزی به بازارهای جهانی می توان به بحث تجارت آب مجازی رسید زیرا با تجارت محصولات کشاورزی آب نهفته در آن ها نیز مبادله می گردد پس می توان با استفاده از مقوله ی تجارت آب مجازی به ترکیب مناسبی از واردات و صادرات در آب مجازی دست یافت که به حفظ و پایداری منابع آب در جهان کمک می کند. یکی دیگر از راهکارها در حفظ منابع آبی افزایش کارایی مصرف آب است که هدف از کارایی مصرف آب ، توانایی مقایسه های سریع بین سیستم های مصرف کننده آب در زمان و مکان است . متوسط کارایی مصرف آب در تولیدات کشاورزی 0/7 کیلو گرم به ازای مصرف هر متر مکعب آب می رسد که در مقایسه با کشورهای توسعه یافته هم اقلیم ، رقم کوچکی است. - سادات میرئی ،1382 ؛ علیزاده ، . - 1389تحقیقاتی در این زمینه نیز انجام شده است که عبارتند از:
باغستانی و همکاران - 1388 - در تحقیقاتی که انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که مطالعه تجارت آب مجازی ، مصرف را در سطح ملی و بین المللی به دلیل استفاده کاراتر وتخصصی تر از آب کاهش دهد و به این منظور آب نهفته در صادرات و واردات محصولات کشاورزی طی سال های 1375 - 1385 محاسبه شد که نشان داد تراز تجارت آب مجازی منفی وایران وارد کننده آب مجازی است و محمدی - 1391 - نشان داد که سیاست آزادسازی تجاری در داد وستد آب مجازی ، خالص صادرات آب مجازی را کاهش می دهد ومنجر به حفظ و پایداری منابع آب در استان فارس می شود.غلامحسین پور جعفری نژاد و ه مکاران - 1392 - طی تحقیقاتی نشان دادند که استان کرمان صادر کننده آب مجازی است و وابستگی استان به منابع آب خارجی بسیا رکم است و از آنجایی که استان کرمان، یکی ازاستانهای کم آب تلقی می شود برای کاهش فشار وارده بر منابع آب داخلی مستلزم بهره گیری بیشتر از استراژی مبادله آب مجازی در واردات محصولات با نیاز آبی بالا به استان میباشد. فریجر وهمکاران - 2004 - نشان دادند اگر تولید محصولات در کشور صادر کننده نسبت به کشور وارد کننده به آب کمتری نیاز داشته باشد صرفه جویی در آب جهانی صورت می گیرد اما اگر تولید محصول در کشور صادر کننده به آب بیشتری نیاز داشته باشد نسبت به کشور وارد کننده مصرف آب جهانی افزایش یافته است. اوکی وکانا - 2004 - نشان دادند در سال 2004 تجارت آب مجازی موجب ذخیره سازی 450 میلیارد متر مکعب آب به شکل مجازی در جهان شده است.الیسا کازین - 2012 - نشان داد با صادر کردن محصولات کشا ورزی پر آب از کشورهای دارای منابع آبی غنی به کشورهایکم آب میتوان به توزیع یکنواختی از منابع آبی در جهان دست یافت.
با توجه به این مطالب به دنبال پاسخ سؤال زیر هستیم :
با افزایش کارایی مصرف آب تا چه حد میتوان آب مجازی صادر شده محصول پسته را کاهش داد؟
-2 مواد و روشها
به منظور مشخص شدن تأثیر راندمان آبیاری به میزان صادرات آب مجازی ابتدا باستفاده ا ز تابع شماره - 1 - آب مجازی مصرف شده در تولید پسته بدون احتساب راندمان محاسبه و سپس با استفاده از توابع شماره - 2 - و - 3 - میزان آب مجازی وارد شده به استان و صادر شده از استان در این راندمان را بدست آورده و با تابع شماره - 4 - مبادلات خالص آب مجازی را بدست میآوریم ودر مرحله بعد برای تفسیر اثر گذاری راندمان در صادرات آب مجازی از توابع - 5 - و - 6 - استفاده می گردد، در مرحله نهایی برای محاسبه بهروری آب کشاورزی ابتدا از تابع شماره - 7 - به منظور محاسبه تقاضای ویژه آب برای گیاه استفاده میگردد و در نهایت از تابع شماره - 8 - برای محاسبه بهرهوری آب کشاورزی در تولید محصول پسته استفاده می شود، متوسط میزان آب مجازی یک محصول می تواند به صورت نسبتی از متوسط نیاز آبی به متوسط عملکرد آن محصول محاسبه شود
: VWCcj میزان آب مجازی محصول در سال بر حسب متر مکعب بر تن : CWRcj متوسط نیاز آبی محصول در سال بر حسب متر مکعب
: Ycj متوسط عملکرد محصول در سال برحسب تن
مبادله آب مجازی برای هر محصول شامل واردات و صادرات می شود . از حاصلضرب مقدار کمی واردات یا صادرات محصول در میزان مجازی مربوط به آن محاسبه می شود.
:VWIcj واردات آب مجازی محصول بر حسب متر مکعب
:VWEcj صادرات آب مجازی محصول در سال بر حسب متر مکعب
:Icj مقدار واردات سالانه محصول بر حسب متر مکعب
:Ecj مقدار صادرات سالانه محصول بر حسب متر مکعب
بنابراین مبادله خالص آب مجازی را می توان به صورت زیر نوشت:
NVWTcj = VWIcj − VWEcj - 4 - :NVWTcj مبادله خالص آب مجازی محصول در سال بر حسب متر مکعب
جهت محاسبه مقدار آب مجازی محصولات کشاورزی ابتدا مقدار آب مصرفی محصولات با استفاده از رابطه - 1 - محاسبه و سپس برای تعیین مقدار آب مجازی محصولات کشاورزی از نسبت آب مصرفی این گیاه به میزان عملکرد محصول استفاده شد.
:VWCijt مقدار آب مجازی گیاه ناحیه در سال بر حسب متر مکعب :Etaijt نیاز آب گیاه در ناحیه در سال بر حسب متر مکعب بر هکتار
:Yieldijtمیزان عملکرد گیاه در ناحیه در سال بر حسب کیلوگرم در هکتار
:CWUijt مقدار آب مصرفی گیاه در ناحیه در سال بر حسب متر مکعب بر هکتار :Efficiency راندمان آبیاری است که بر اساس روشهای مختلف آبیاری متفاوت است.
برای هر محصول متوسط تقاضای آب ویژه به طور جداگانه برای کشور بر اساس نیاز آبی گیاه و عملکرد محصول
:SWDc تقاضای ویژه آب برای گیاه C متر مکعب بر تن :CWRC نیازآبی گیاه متر مکعب بر هکتار
:CYC عملکرد گیاه تن بر هکتار - موسوی،. - 1388
بهرهوری آب کشاورزی به عنوان نسبت عملکرد واقعی محصولات تجاری به میزان تبخیر و تعرق تعریف می شود. به صورت عکس مقدار آب مجزی تعریف میشود
- دوست محمدی، - 1392
-3 بحث و نتایج
در این مقاله به محاسبه تأثیر افزایش راندمان آبیاری بر میزان صادرات آب مجازی و بهرهوری آب کشاور زی محصول پسته در استان کرمان با استفاده از آمارهای بدست آمده از جهاد کشاورزی استان کرمان پرداختیم، طبق آمار بدست آمده سطح زیر کشت باغات پسته 212000 هکتار است که 10000 هکتار آن نهال و 202000 هکتار آن بارور می باشد و میزان محصول خشک تولیدی برابر با 120000 تن می باشد. مزارع با استفاده از دو روش سنتی و تحت فشار آبیاری می گردند. در این مطالعه برای مزارعی که از روش سنتی استفاده می کنند راندمان 46 در صد و برای مزارعی که از روش تحت فشار استفاده میکنند راندمان 85 در صد در نظر گرفته شده است. نیاز آبی محصول پسته در استان کرمان به طور میانگین 4360 متر مکعب میباشد حال با استفاده از آمار های بدست آمده و روشهای ذکر شده میزان آب مجازی را برای راندمان های 100 در صد، 85 در صد و 46 درصد محاسبه گردید که به ترتیب مقادیر 7266/67، 8549/02 و 15797/1 متر مکعب برتن به خود اختصاص دادند، سپس با استفاده از آمار صادرات و واردات پسته که از اداره کل گمرک استان کرمان بدست آمد میزان صادرات پسته 84251 تن که دارای ارزشی برابر با 791232707 دلار می باشد و میزان صادرات محصول به استان برابر با صفر است. در مرحله بعد میزان مبادله خالص آب مجازی برای راندمانهای 100درصد، 85 درصد و 46 درصد محاسبه گردیدکه به ترتیب برابر با -612223933/33، -720263451 و -1330921594/2 و در نهایت بهرهوری آب را با راندمان 100 در صد، 85 , 1/38×10-4 در صد، 1/17×10-4 و46 در صد، 6/33 ×10-5 محاسبه گردید.
براساس محاسبات انجام شده جدول زیر تهیه شد که در آن میزان آب مجازی، مبادله خالص آب مجازی و بهروری آب در راندمان های 100 درصد، 85 درصد و46 درصد آورده شده است.
