بخشی از مقاله
چکیده
حدود 90 درصد از بلایاي طبیعی که در جهان رخ می دهند، در ارتباط با عوامل اقلیمی است و در میان آنها تغییرات و نوسانات اقلیمی از جمله کاهش بارندگی و افزایش دماي کره زمین اثرات نامطلوب زیادي بر کشاورزي، محیط زیست مناطق خشک جهان، خصوصأ ایران داشته است.
در این پژوهش توزیع مکانی بارندگیهاي ماهانه، فصلی و سالانه منطقه استان خراسان شمالی با استفاده از دادههاي آماري مشترك 9 ساله - 2014-2005 - ایستگاههاي سینوپتیک بجنورد، اسفراین، جاجرم و باران-سنجی سرچشمه، کلات، مانه و سملقان و همچنین به عنوان نقاط کمکی از ایستگاههاي سینوپتیک مجاور - قوچان، نیشابور، مشهد، شاهرود، سبزوار، مراوه تپه، گنبد کاووس و گلستان - با پراکندگی مناسب مورد بررسی قرار گرفت.
نقشه توزیع مکانی پارامترهاي بارندگی با استفاده از روش درونیابی وزنی عکس فاصله در محیط GIS تهیه و تفاوتهاي موجود تفسیر شد. نتیجه این تحقیق نشان میدهد که در استان خراسان شمالی فصل زمستان با دریافت %39 بارندگی سالانه پربارانترین فصل و داراي بیشینه تمرکز بارندگی فصلی است. کاهش بارندگی از زمستان به تابستان - %15/74 - بسیار شدید است.
منطقه استان خراسان شمالی تحت تأثیر تغییرات اقلیمی و النینو و به تبع آن کاهش روند بارندگی و افزایش دما همراه بوده است. این پژوهش نشان میدهد که میزان بارندگی در استان خراسان شمالی، تابع آرایش ناهمواریها است. بطوریکه در ایستگاه سرچشمه متوسط بارندگی سالانه 347,71 میلیمتر و در ایستگاه مانه و سملقان واقع در ارتفاعات شمال منطقه، متوسط بارش سالانه 286,76 میلیمتر است.
در حالیکه کمترین مقدار بارندگی ماهانه، فصلی و سالانه در دامنههاي نواحی جنوبی آلاداغ در دشتهاي صفیآباد، اسفراین و جاجرم ریزش میکند. نمایه تمرکز بارندگی نشان میدهد که در اغلب ایستگاههاي منطقه مورد مطالعه بیشترین تمرکز بارندگی در فصل سرد سال بوده است که این روند تأثیرت زیان باري بر کشاورزي، محیط زیست و صنعت منطقه مورد مطالعه خواهد داشت.
.1 مقدمه
بارش یکی از مهمترین عوامل ساختار کره زمین اقلیم است - علیجانی و همکاران،. - 5:1387 بارش از اصلیترین عناصر اقلیمی است و افزایش یا کاهش آن سایر عوامل جوي اقلیمی، کشاورزي و دامپروري، شیلات ، ساختمان سازي و صنعت گردشگري و خصوصأ زراعت در مناطق خشک را تحت تأثیر قرار میدهد - ناظمالسادات، و شیروانی،. - 1385 بارندگی یکی از عوامل مهم هواشناسی است که کمیت و پراکنش آن به نحو چشمگیري در نقاط مختلف کره زمین تغییر مییابد
به طور کلی آب و هواي ایران به ویژه از نظر بارندگی داراي تغییرات مکانی بسیاري است
با توجه به اهمیت بارندگی در مطالعات منابع آب و هیدرولوژي، ضعف در تعیین تغییرات مکانی بارندگی میتواند از عوامل مهم ایجاد خطا در نتیجهگیري باشد - رحیمی بندرآبادي و ثقفیان،. - . - 85:1386 شناخت تفاوتهاي مکانی بارندگی از پیشنیازهاي اساسی برنامهریزي ملی و منطقهاي است
با بررسی الگوي تغییرات مکانی و زمانی بارش به این نتیجه رسیدند که تغییرات مکانی بارش در ایران از الگوي ناهمواريها پیروي میکند. استیبان2 و همکارانش - 1998 - در زمینه الگوهاي مکانی و زمانی، بارش اسپانیا را مطالعه نموده و جهت تهیه این الگوها از تحلیل مؤلفه هاي اصلی و توابع تجربی متعامد استفاده کردهاند. هدف از این تحقیق ارائه تحلیلی از توزیع مکانی و زمانی بارندگی براي نشان دادن چگونگی توزیع بارندگی در طی ماهها، فصول و سال در استان خراسان شمالی - شکل - 1 و بررسی و تحلیل روند تغییرات مکانی در این منطقه از کشور است که نتایج آن براي استفاده در برنامه ریزيهاي ملی و منطقهاي از اهمیت زیادي برخوردار میباشد.
گنگ و هو - 5 :2002 - ارتباط تغییرات پرفشار سیبري با دما و بارش عرضهاي میانی و بالا در آسیا را بررسی کرده و معتقدند با تقویت پرفشار سیبري بارش اغلب نقاط اوراسیا کاهش میباید. یافتههاي ایشان ایجاب میکند که چون در مقیاس قارهاي، بارش نواحی تابع شدت و ضعف پرفشار سیبري است آرایش نواحی بارشی به رفتار این پرفشار نیز بستگی دارد. بنابراین شناسایی نواحی بارشی تا اندازهاي روشنگر مرز عملکرد ساز و کارهاي پدیدهآورندهي بارش در یک قلمرو مکانی است. با توجه به این که در ایران ساز و کارهاي گوناگونی در پیدایش بارش نقش دارند شناسایی نواحی بارشی ایران به شناخت قلمرو مکانی و حوزهي فعالیت هر یک از این ساز و کاره کمک میکند.
شکل:1 محدوده مورد مطالعه
.2 روش کار
استان خراسان شمالی از نظر موقعیت ریاضی بین مدارهاي 36 درجه و 37 دقیقه تا 38 درجه و 41 دقیقه شمالی و بین نصفالنهارهاي 55 درجه و 53 دقیقه تا 58 درجه و 30 دقیقه شرقی قرار دارد. وسعت منطقه مورد مطالعه حدود 28434 کیلومترمربع است که از 8 شهرستان - بجنورد، شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، راز و جرگلان، جاجرم، فاروج و گرمه - تشکیل شده است که حدود 1/7 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص میدهد، این استان از 16 شهر و 16 بخش، 40 دهستان و 862 روستاي داراي سکنه تشکیل شدهاست.
در این تحقیق از دادههاي آماري مشترك روزانه بارش در طی دوره آماري 9 ساله - 1385-1394 - ایستگاههاي سینوپتیک بجنورد، جاجرم، اسفراین و ایستگاههاي باران سنجی مانه و سملقان، سرچشمه، کلات و به عنوان نقاط کمکی از ایستگاههاي سینوپتیک مجاور - مشهد، سبزوار، نیشابور، قوچان، مراوه تپه، گنبد کاووس، گلستان و همچنین شاهرود استفاده شده که از سازمان هواشناسی کشور اخذ و با قابلیت نرم افزار GIS به شناسایی عوامل گوناگون بوجود آورنده نواحی بارشی مختلف و پهنهبندي آن پرداخته شد.
براي بررسی تغییرات مکانی بارندگی در منطقه مورد مطالعه، میانگین 9 ساله بارندگی سالانه و تمامی فصول سال - پاییز، زمستان، بهار و تابستان - و همچنین ماهانه براي تمام ایستگاهها محاسبه گردید. براي بررسی چگونگی توزیع بارندگی در طول سال، میزان مشارکت هر فصل در بارندگی سالانه به صورت درصد و مجزا محاسبه گردید. در نهایت نقشه توزیع مکانی آنها با استفاده از روش درونیابی وزنی عکس فاصله3 در محیط GIS تهیه و تفاوتهاي مکانی به تفسیر کشیده شد.
.3 یافتهها
توزیع مکانی مقدار بارندگی
میانگین بارندگی 9 ساله ایستگاهها در مقیاس زمانی ماهانه، فصلی و سالانه محاسبه و با استفاده از سامانه ساج4 نقشه توزیع مکانی آنها ترسیم گردید. با توجه به نقشههاي تهیه شده براي ماههاي ژانویه و فوریه بیشترین مقدار بارش براي ایستگاه سرچشمه با میانگین بارش 39,22 میلیمتر و کمترین مقدار بارش براي ایستگاه جاجرم بود که میانگین بارش در این ایستگاه 5,6 میلیمتر است.
در ماه آوریل بیشترین مقدار بارندگی به ایستگاه مانه و سملقان و سرچشمه تعلق داشته که به ترتیب متوسط آن 53,69 ، 53,29 ملیمتر بوده و پس از آن ایستگاه بجنورد با 38,36 میلیمتر در جایگاه دوم قرار دارد. در این ماه کمترین مقدار بارندگی به ایستگاه اسفراین با 4,8 میلیمتر تعلق دارد. بیشترین بارش را در اکثر ایستگاههاي منطقه در ماه آوریل بوده است، که فقط منطقه اسفراین در نواحی کم ارتفاع قرار دارد با 4,8 میلیمتر کمترین مقدار بارش را در سایر ایستگاهها داشته است.
