بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مباحثی که از گذشته های دور ، ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده اندازه مطلوب شهرها و این که چه مقدار جمعیتی برای یک شهر مطلوب و ایده آل است. همزمان با افزایش درآمد و تولید در جهان، تقاضا برای خدمات شهری نیز افزایش یافت که به دنبال آن شهرک ها و شهرها هم از نظر تعداد و هم از نظر اندازه جمعیتی رشد یافتند. چنین افزایشی در اندازه و تعداد شهرها، در طی دوره شهرنشینی سریع به وقوع پیوسته اما افزایش ثروت عمومی به همان میزان نبوده است.
نتیجه این امر ایجاد نابرابری در توزیع جمعیت در نظام شهری کشورها در دو قرن گذشته است، به طوریکه موجب برتری یک یا چند مکان شهری نسبت به دیگر سکونتگاه های شهری می باشد. در این مقاله با توجه به موضوع تحقیق و تعریف سلسله مراتب شهری - بر مبنای مؤلفه جمعیتی - روش پژوهش کمی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز از سایت مرکز آمار ایران تهیه شده و با بهره گیری از مدل های مرتبه - اندازه تعدیل یافته، ضریب آنتروپی و حد اختلاف طبقه ای، مورد ارزیابی قرار گرفته اند.
پس از بررسی متغیرهای لازم نتایج نشان داد استان خراسان شمالی در سال 1385 با 18 شهر با توجه به مدل حد اختلاف طبقه ای در 5 دسته طبقه بندی می شود که طبق انتظار فرآیند قطبی بودن نیز در این مدل به اثبات می رسد چرا که از میان 18 شهر موجود تنها یک شهر - بجنورد - در دسته اول قرار گرفته است و شیروان و اسفراین هم هر کدام یک دسته به خود اختصاص داده اند و یک دسته هم بدون شهر می باشد.
حال آنکه % 83 از کل شهرهای استان توسعه نیافته محسوب می شوند و با شهرهای اول و دوم و سوم فاصله ی زیادی دارند به این معنی که 15 شهرستان در محدوده 35984 تا 798 نفر قرار گرفته اند که نشان از عدم توسعه یافتگی آن ها و نیز اختلاف زیاد بین آنها و شهرهای طبقات بعدی، اسفراین، شیروان و بجنورد وجود دارد.
.1 مقدمه و بیان موضوع
همزمان با افزایش درآمد و تولید در جهان، تقاضا برای خدمات شهری نیز افزایش یافت که به دنبال آن شهرک ها و شهرها هم از نظر تعداد و هم از نظر اندازه جمعیتی رشد یافتند. چنین افزایشی در اندازه و تعداد شهرها، در طی دوره شهرنشینی سریع - یعنی از اوایل قرن نوزدهم در کشورهای توسعه یافته و از اواسط قرن بیستم در کشورهای در حال توسعه - به وقوع پیوسته اما افزایش ثروت عمومی به همان میزان نبوده است. نتیجه این امر ایجاد نابرابری در توزیع جمعیت در نظام شهری کشورها در دو قرن گذشته است. به طوریکه موجب برتری یک یا چند مکان شهری نسبت به دیگر سکونتگاه های شهری می باشد.
ابعاد: این برتری غالبا با تمایزها در میان مناطق وجود نابرابری های منطقه ای در ارتباط است . با ادامه روند نخست شهری می توان شاهد بود که شهر نخست، به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، عملکردی و ... ، فاصله زیادی با شهر دوم و شهرهای بعدی دارد و دارای ویژگی هایی است که شهرهای رده های بعدی آن را ندارند.
مولفه ها: عملکرد شهرها آن چیزی است که درون آنها اتفاق می افتاد. در این تحقیق به تحلیل مؤلفه های بعد عملکردی پدیده نخست شهری، همچون تمرکز فعالیت ها و عملکردها در شهر اول، و ارائه راهکارهایی جهت کاهش اختلاف بین نخست شهر و رده های بعدی در سلسله مراتب شهری می پردازیم.
انتظار شهرسازانه: شرایط مطلوب در سلسه مراتب شهرها می تواند تا حدی به معنی تبعیت از قانون رتبه اندازه باشد. به این شکل که نسبت شهر اول به شهر دوم بیشتر از 2 برابر و نسبت به شهر سوم بیشتر از 3 برابر و .. نباشد، یا به طور کلی هماهنگی و رابطه موزونی بین شهرها در رابطه سلسله مراتبی وجود داشته باشد.
چالش: با تمرکز عملکردها در شهر نخست، پس از مدتی می توان شاهد بود که اختلاف زیادی بین شهرها ایجاد شده است به گونه ای که دیگر نمی توان سلسله مراتبی میان آنها مشاهده کرد. شهر اول به خاطر شرایط خاص، تمامی عملکردها را جذب کرده و ساکنان سایر شهرها جهت دریافت خدمات مجبورند به نخست شهر سفر کنند. در صورت عدم برنامه ریزی درست و به موقع، استان نوپای خراسان شمالی، و مرکز نوپای آن، بجنورد با پذیرش ناگهانی بیش از 100 دستگاه دولتی درون خود، به این سرنوشت دچار خواهند شد.
سوال: پس از بررسی چالش ها و مسائل ذکر شده این سوال مطرح می باشد که: "چگونه می توان شهر های استان را به لحاظ عملکردی طوری مورد برنامه ریزی قرار داد که فاصله سلسله مراتبی بین شهرها به گونه ای منطقی برقرار باشد؟"
.2 بیان مسأله
شهرها بعنوان نظام های پویا و در عین حال پیچیده که کنترل اغلب امور اقتصادی، اجتماعی هر منطقه ای را دارا هستند درفرایند توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ساختار فضایی بهینه سرزمین نقش تعیین کننده ای دارند
در چند دهه اخیر سکونتگاه های شهری با سرعت زیادی گسترش یافته و به شهرهای بزرگ تبدیل شده اند، این گسترش در مورد کشورهای در حال توسعه حادتر است. بطوریکه یکی از بارزترین ویژگی های شهرنشینی در این قبیل کشورها توزیع فضایی نامناسب شهر ها می باشد
یکی ازمباحثی که از گذشته های دور، ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده اندازه مطلوب شهرها و این که چه مقدار جمعیتی برای یک شهر مطلوب و ایده آل است. به عنوان مثال افلاطون درکتاب جمهوریت از 5040 نفر به عنوان جمعیت مطلوب شهر یاد کرده است
امروزه، براین باورند که نمی توان حد مطلوب اندازه شهر را به طور تجریدی و مجزا برای هریک از شهرها ترسیم نمود بلکه این حد مطلوب تمام مفهوم خود را در یک نظام سلسله مراتبی که درآن اندازه های مختلف شهر وجود دارد بدست می آورد. بنابراین، مسأله توزیع جمعیت شهری درحد مطلوب در یک نظام سلسله مراتبی، مهمتر و منطقی تر از حد مطلوب و اندازه بهینه شهراست. سلسله مراتب شهری از نظرکمی، بهترین شکل ساماندهی فضاست زیرا باعث توزیع فعالیت ها و خدمات درسطح جامعه، طبقه بندی متعادل عملکردها و پیدایش روش های مختلف زندگی درمحیط های گوناگون جغرافیایی می گردد
نخست شهری برتری یک یا چند مکان شهری نسبت به دیگر سکونتگاه های شهری می باشد. این برتری غالباً با تمایزها در میان مناطق وجود نابرابری های منطقه ای در ارتباط است. درکنار این قالب های توسعه ناموزون اغلب جهت گیری شهری و جریان های مهاجرت روستاشهری، نه تنها مردم بلکه مازاد محصول را نیز در برمی گیرد. این وضعیت در شرایط اشتغال، مسکن و ساختارکلی شهرهای بزرگ و کوچک نیز قابل مشاهده است
یکی از راه حل های ارائه شده برای کاهش تمرکز از شهر های مادر و کلان شهرها، برنامه ریزی منطقه ای، تقویت نقش شهر های میانی و پیش بینی تمهیداتی جهت جلوگیری از ایجاد پدیده نخست شهری می باشد. به طوری که شهرهای موجود در یک رابطه منطقی باهم قرار داشته باشند و هرکدام نقشی متناسب با رتبه خود را ایفا کند.
پس از تفکیک خراسان بزرگ به سه استان خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی، و انتخاب شهر بجنورد بعنوان مرکز استان خراسان شمالی، بطور ناگهانی تعداد زیادی از شعب ادارات و سازمان ها به این شهر انتقال یافتند و کارکردهای زیادی به شهر محول شدند. همچنین روند مهاجرت ها از سایر شهرهای استان و روستاها به بجنورد افزایش یافت. اکنون بعد از گذشت 10 سال از مرکزیت یافتن این شهر، شاهد شروع روند نخست شهری در استان می باشیم. به طوریکه اکثر کارکردهای عمده در این شهر تمرکز یافتند و شهر بجنورد با اختلاف نسبتاً زیاد و در حال افزایشی نسبت به سایر شهرهای استان، در حال تبدیل به نخست شهر استان است.
.3 اهمیت و ضرورت پژوهش
امروزه تمرکز چشمگیر جمعیت و امکانات و منابع همه جانبه در پایتخت و برخی از کلانشهرها و چند شهر بزرگ و مراکز استان ها، کشور را با مسائل زیادی مواجه ساخته که شماری از آنها بیانگر مشکلات بسیار دیگر در کشورهای جهان سوم بوده و به همین دلیل مفهوم نظام شهری حول محورهای متعددی قابل بررسی است. منظور از سیستم یا شبکه شهری به مجموعه ای از شهرهای وابسته به هم که ساختار سکونتگاه های شهری یک ناحیه و منطقه را به صورت یک نظام شهری درمی آورند اطلاق می شود
یکی از آنها نحوه پخش جمعیت شهرهای کشور و کیفیت تعاملات و ارتباط این نقاط در شبکه شهری و ساماندهی و تعادل بخشی به فضا می باشد. از آنجا که شبکه شهری تنها مجموعه ای از عناصر کالبدی نبوده و نقش و اهمیت هر سکونتگاهی را میزان و ابعاد ارتباطات و جریان های آن در یک نظام باز تعیین می کند، شهرهای بزرگ با جذب و تمرکز مازاد بیشتر تسلط خود را بر شهرهای کوچک تر اعمال می کنند. نتیجه چنین فرآیندی به روند تکاثری سکونتگاه های مسلط و تضعیف کارکردی مکان های کوچک تر منجر خواهد شد. تداوم این شرایط باعث شکل گیری عدم توازن در توزیع فضای شهرها و بروز مشکلات ناشی از ازدحام و تراکم در شهرها و تخلیه مکان های دیگر می گردد
با توجه به مسائل طرح شده در سازمان فضایی سکونتگاه ها در شرایط فعلی دخالت در شکل گیری نظام شهری به منظور رفع و یا تعدیل نابرابری ها، دستیابی به توسعه پایدار ناحیه ای به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر دارای اهمیت خاص می باشند. اگر چه تعدیل نظام شهری شکل گرفته در کوتاه مدت عملی نیست ولی انتظار می رود در بلند مدت بتوان بر اساس یک برنامه منظم و سیاستگذاری صحیح، مسیر تحرکات جمعیتی به گونه ای هدایت شود که در نهایت منجر به شکل گیری الگوی مناسب نظام شهری و سکونتگاهی در منطقه گردد. بر همین اساس مطالعه در زمینه نظام شهری، عملکرد و نقش شهرهای منطقه که هم وضع موجود نظام شهری را با وضوح بیان داشته و هم با بهره گیری از نقاط ضعف و قوت موجود راهکارهایی را فراروی فعالان عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری قرار دهد، ضرورت پیدا می کند.
اهمیت این موضوع در استان خراسان شمالی به لحاظ شرایط شهرنشینی فعلی بر این استان و اینکه مدت زمان کوتاهی است که این استان از خراسان بزرگ جدا شده و بعنوان استانی مستقل در عرصه کشور به ایفای نقش می پردازد، و شهر بجنورد که به مرکزیت آن برگزیده شده است و بعنوان شهر نخست منطقه با تراکم جمعیت زیاد و امکانات بیشتر در مقابل شهرهای بسیار کوچک در منطقه، جهت برقراری تعادل و کاهش حرکات جمعیتی از یک سو و توزیع عادلانه امکانات از سوی دیگر می باشد، این پژوهش و بهره گیری از مدل رتبه اندازه، مدل تعدیل یافته رتبه اندازه، حد اختلاف طبقه ای و ... نحوه توزیع جمعیت، تعادل و عدم تعادل شهرهای استان اخراسان شمالی را طی شش دوره آماری از سال 1335 تا 1385 مورد ارزیابی قرار داده است.
