بخشی از مقاله
خلاصه
در تحلیل حوادث ترافیکی، عوامل متعددی نقش دارند که عوامل انسانی بیشترین سهم را دارا می باشند. ویژگی های شخصیتی، رفتارهای فردی و بین فردی، شرایط محیطی و اجتماعی بر قضاوت ها، تصمیم گیری ها و رفتار فرد تاثیر دارند. طراحی سیستم های ترافیکی زمانی قابل اطمینان و ایمن است که با تعامل صحیح با روان شناسان به عنوان تحلیل گران رفتارهای انسانی صورت پذیرفته باشد.
فاکتورهای انسانی در سه دسته عمده شناختی، عملکردی و شخصیتی طبقه بندی می شوند. این پژوهش به بررسی سهم متغیرهای شناختی، درکی و شخصیتی افراد در رخداد حوادث ترافیکی می پردازد. روش شناسی مطالعه به صورت پرسشنامه انجام شده است که سهم و وزن معیارهای مستقل برآورد گردد. نتایج پژوهش نشان دهنده این مطلب است که تفاوت عملکرد افراد به ویژگی های رفتاری و شخصیتی فرد و زمان بروز خطاها وابسته است و خطاهای اداراکی بیشترین سهم در تصادفات ترافیکی را به خود اختصاص داده اند.
.1 مقدمه
بر اساس آمار جهانی، تصادفات جاده ای پنجمین عامل عمده مرگ و میر در دنیا در سال 2030 خواهد بود. از مهمترین علل این تصادفات، عوامل مربوط به انسان است که در درجه اول، شناخت وجوه مختلف درک و عملکرد او می تواند راهنمای مناسبی برای تصمیمات ایمنی محور باشد. به علم مطالعات رفتار و پروسه های ذهنی بشر، روان شناسی می گویند. در واقع آن چه در ذهن انسان می گذرد و عملکرد مرتبط با آن، بخشی است که به مهندسی راه مربوط است.
از طرفی طراحان جاده می بایست با خصوصیات، نیازها، انگیزه ها و اهداف جامعه هدف خود که همان کاربران راه می باشند آشنا باشند. از جمله این خصوصیات: محدودیت های بینایی و تجزیه تحلیل ذهنی و سرعت عکس العمل می باشد. همچنین لازم است با درک کاربران از محیط ترافیکی و جاده ای که خود وابسته به سن، تجربه فرد و میزان خستگی، استرس و شرایط روحی است آشنا باشند. از دیگر مسائل حائز اهمیت شناخت دلایل رخداد تصادف و نحوه مقابله با آن با استفاده از کنترل رفتار فردی می باشد.
مطابق شکل - 1 - ، عوامل انسانی و تقابل بین این عوامل و پارامترهای محیطی از عمده دلایل بروز تصادفات می باشند. برخی از عمده دلایل تصادفات با خطای انسانی عبارتند از: سرعت غیرمجاز، خستگی، مشکل بینایی غیرعمدی، مسافت طی شده سالانه بین 20 تا 40 هزار کیلومتر و صحبت با مسافرین و سرنشینان خودرو. در تحلیل رفتار راننده باید عملکرد مغز در شرایط خاص بررسی و علل قضاوت های انجام شده و خطاهای مرتبط شناسایی و تحلیل گردند. در این خصوص از الگوریتم سه مرحله ای شامل عوامل پیش زمینه، رفتار بروز کرده و عواقب آن استفاده می شود.
شکل -1 سهم عوامل موثر در حوادث جاده ای
.2 مروری بر ادبیات موضوع
مطالعات انجام شده نشان دهنده شیوع عامل خستگی در جاده های دوطرفه به عنوان عامل انسانی اول و سرعت غیرمجاز در قوس های بدون علامت هشدار دهنده به عنوان دومین عامل حادثه ساز شناسایی شده اند. .[1] تحقیقات ورنک و ولرات در 2012 از نقش عامل انسانی مربوط به کوری غیرعمد راننده در تقاطعات T شکل با حجم ترافیک بالا نسبت به تقاطعات مشابه با حجم کمتر ترافیک اشاره دارد .[2] بر اساس ادعای مرکز تحقیقات راه آمریکا، بهبود شرایط راه با لحاظ کردن پارامترهای انسانی نقش به سزایی در حفظ ایمنی راه دارد
مطالعات مربوط به نقش عملکرد فرد در رانندگی نشان می دهد که از لحاظ عملکرد فردی، رانندگی کار پیچیده ای است که در سه سطح مختلف استراتژیک - انتخاب مسیر، حل مسئله مانند مسیرهای جایگزین - ، مانور - گردش ها، توجه به علائم ترافیکی و سبقت - و سطح کنترلی - کنترل وسیله نقلیه - قابل بررسی است 4]و.[5 در شناسایی عوامل فردی در رانندگی، توجه از مهمترین معیارها می باشد که نقش آن در زمان عکس العمل و فاصله توقف در صورت همزمانی چند کار توسط راننده و پرت شدن حواس او مورد تحلیل قرار گرفته است
مباحث مربوط به پروسه های ذهنی مربوط به تحلیل اطلاعات، حافظه و قدرت تصمیم گیری راننده وتقسیم بندی مربوط به نقش حافظه کوتاه مدت و بلند مدت در این پروسه ها نشان دهنده میزان تکرار، زمان به خاطر سپاری و قابلیت اطمینان داده ها و نقاط ضعف عملکردی فرد دارد
با توجه به این که عمل رانندگی، از لحاظ فاکتورهای دریافتی و عملکردی کار پیچیده ای است و مهمترین حس دریافت اطلاعات، حس بینایی می باشد، در مطالعات سال 2011 دانشگاه فلوریدا به نقش و سهم پارامترهای مختلف درکی و شناختی در تصادفات پرداخته شده است که در این میان اثرات انتظارات راننده، میزان خیره گی چشم، دید عمومی، تطابق در تاریکی، ابهامات بینایی راه و زمان درک و عکس العمل راننده طبقه بندی شده اند .[10] مطالعات نشان می دهد که 59 درصد تصادفات به علت قضاوت ناصحیح راننده از شرایط است که شناسایی مدل های ذهنی فرد و آگاهی های محیطی نقش به سزایی در این تصمیم گیری ها دارند
در مطالعات خانم باربارا سبی که بین سال های 1970 تا 1980 انجام شده است و در مجموعه مربوط به روانشناسی و مهندسی راه اشاره شده است، نوشته شده است که عوامل انسانی نقش اصلی در تصادفات جاده ای دارند و عملکرد راننده در پیشگیری از برخورد به مهارت ها، قضاوت، پیش بینی، حالت ذهنی و سلامت فیزیکی آنان بستگی دارد و آن چه در طول سالیان عامل اصلی تصادفات بوده است، خطای انسانی مرتبط با سرعت، مشکلات ادراکی و رانندگی در حالت مستی بوده است.
همچنین در این مطالعات از عواقب منفی توجه بیش از اندازه به نقش عوامل انسانی را بدین صورت خلاصه می نماید که بخش عمده ای از روانشناسان ترافیکی وقت و انرژی خود را برای ایجاد مدل های پیچیده و نه لزوما مفید رفتار کاربران راه اختصاص می دهند که اغلب مدل های تشریحی هستند نه پیش بینی کننده و قابل تایید. از طرفی رفتار فرد را به طور مشهص نشان نداده و عوامل متعددی نیز بر آن تاثیر دارد. علاوه بر موارد فوقق - سبی، 1999،ص..[9] - 11 ارتباط بین دسته بندی های شخصیتی و عملکرد فرد حین رانندگی و عوامل ایجاد تصادف در مطالعات سال 2002 یولبرگ انجام شده است که بر این اساس نقش انگیزه ها، شخصیت و رفتار بروز کرده از فرد در حالات مختلف تحلیل شده است
.3 روش شناسی پژوهش
روند انجام مطالعات به صورت کلی به جزئی بوده است به این صورت که پس از بررسی داده های کشورهای پیشرو در زمینه پارامترهای ایمنی محور راه، مبتنی بر اصول روانشناسی انسان، به تجزیه و تحلیل معیارهای اصلی موثر بر قضاوت های راننده حین رانندگی و تصمیم های گرفته شده پرداخته شده است. در این مطالعه معیارها بر اساس شخص راننده تهیه شده است و سایرکاربران راه مانند عابران پیاده، دوچرخه و موتورسواران را شامل نمی شود. همچنین خطاهای احتمالی، روش های پیش گیری و عواقب آن مورد بحث این پزوهش نمی باشد. یکی از عوامل پیش زمینه و انکار ناپذیر در رفتارسازی رانندگان، فاکتورهای اجتماعی می باشد که بی شک بر عملکرد و تصمیم گیری افراد با دانش و مهارت بالای رانندگی و تطابق رفتار فردی تاثیر زیاد دارد و نیازمند مطالعات مفصلی برای تحلیل حساسیت تک تک پارامترها دارد.
انتخاب معیارهای اصلی مربوط به عوامل انسانی دخیل در تصادفات بر اساس مطالعات تطبیقی از برآیند منابع موجود صورت گرفته است. برای تحلیل سهم معیارها از روش پرسشنامه استفاده شده است. بدین صورت که از عوامل مسبب حوادث، نظر سنجی با استفاده از طراحی پرسش نامه های مرتبط با عوامل فردی به عمل آمده است و نقش هر معیار برآورد شده است. در پایان، سهم زیر معیارهای مرتبط با هر معیار و نقش آن در تصادفات بر اساس ویژگی های شخصیتی افراد ارائه شده است.
.4 دسته بندی خطاهای انسانی
در صورت جدول - 1 - ، عوامل انسانی را بر اساس دسته بندی های انجام شده در وقوع تصادفات جاده ای مطابق با مطالعات مختلف نشان می دهد. قابل ذکر است که دسته ها به هم مرتبط هستند به عنوان مثال، عوامل شناختی مانند احساسات با عواملی چون توجه شامل حواس پرتی مرتبط می باشد.
