بخشی از مقاله
چکیده
تغییرات کانال که در محدوده شهر نوشهر مشاهدهشدهاند عبارتند از: تغییر مسیر کانال رود و تغییر الگوی پیچان رودی به مستقیم، کاهش شیب طولی بستر، ورود واریزه های چوبی به داخل کانال و انسداد آن، تجاوز به حریم رود در محدوده دشت سیلابی، تغییرات عرض و عمق کانال، رسوبگذاری در زیر پایه پلها و کاهش سطح مقطع جریان. از این رو میتوان با اصلاح کانال رود و احداث سدهای سر شاخه گیر تا حدود زیادی از خسارات سیلاب شهری کاست.
-1 مقدمه
سیل یکی از مهم ترین مخاطرات محیطی است که سالانه خسارات زیادی را به انسانها وارد می نماید. عوامل مختلفی شامل آب و هوا، پوشش سطح زمین، ویژگیهای ژئومورفولوژیکی مناطق و تغییرات انسانی ایجاد شده در سطح زمین در وقوع سیل نقش مهمی دارند.
عوامل ژئومورفولوژیکی موثر در وقوع سیلاب را میتوان به دو دسته عوامل حوضهای - ارتفاع، شکل حوضه، تراکم زهکشی و... - و کانال رود - شیب و ابعاد کانال، ویژگیهای رسوب و .. - تقسیمبندی کرد. هر نوع تغییرخصوصاً - تغییرات انسانی - در این ویژگی ها میتواند تعادل سیستم رودخانه را به هم بزند. از جمله تغییرات انسانی، گسترش شهرنشینی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم فرایندهای هیدرولوژیکی را تحت تأثیر قرار میدهد
شهرنشینی با ایجاد سطوح نفوذناپذیر موجب افزایش مقدار رواناب و کاهش زمان تأخیر در مناطق شهری میشود به علاوه ضعف سازههای شهری مانند ابعاد نامناسب کانال های زهکشی و مسدود شدن این کانالها میتواند در ایجاد سیلابهای شهری موثر باشد. لذا، تغییرات در فرایندهای هیدرولوژیک نتایج ژئومورفولوژیکی و اکولوژیکی به دنبال دارد
از این رو درک این تغییرات و مدلسازی آنها میتواند برای طراحی زیرساختها و سازههای شهری مهم و کاربردی باشد. وقوع سه سیلاب ویرانگر در طی سالهای 1373، 1382، 1391 در شهر نوشهر ، نشاندهنده اهمیت این مسئله در منطقه مورد مطالعه است.
نوشهر یکی از شهرهای استان مازندران است که در قسمت غربی جلگه مازندران و در عرض جغرافیایی 36 درجه 39 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 51 درجه 30 دقیقه شرقی قرار دارد - شکل . - 1 این شهر ساحلی بر روی رسوبات آبرفتی و دریایی کواترنر بناشده و سه رودخانه ماشلک، گردکل و کورکورسر بر روی آن جریان دارند. ارتفاع شهر نوشهر ازتقریباً -27 متر در خط ساحلی تا 28 متر در بالادست متغیر است.
-2 مواد و روشها
نقشهی کاربری اراضی مربوط به سالهای 1345 و 1373، با استفاده از عکسهای هوایی در محیط GIS تهیه شد و نقشه کاربری اراضی سال 1395 ابتدا از شهرداری تهیه و با بازدیدهای میدانی و استفاده از گوگل ارث تصحیح و تکمیل گردید. برای تعیین زیر حوضههای شهری از دادههای ارتفاعی که در طرح تفصیلی نوشهر تهیه شده است مورد استفاده قرار گرفت. این نقاط که به صورت برداشت زمینی تهیه شدند شامل 36893 نقطه ارتفاعی بوده است. با استفاده از این دادهها مدل ارتفاعی رقومی - DEM - با روش IDW در نرمافزار ARC GIS با دقت کمتر از 0/5 متر تهیه و به 32 زیر حوضه تقسیم شد.
لایه کاربری اراضی شهر به 372 بلوک تقسیمبندی شد و تراکم ساختمانی هر بلوک محاسبه گردید. جهت تهیه نقشه خاک شهر از دادههای نظام مهندسی نوشهر استفاده شد. این دادهها به صورت 26 نمونه نقطهای در سطح شهر بوده که در محیط Arc GIS درون یابی گردید و نقشه خاک شهر به دست آمد و گروههای هیدرولوژی خاک مشخص شد. سپس شماره منحنی رواناب هر بلوک شهری بر اساس لایههای تراکم ساختمانی و گروههای هیدرولوژی خاک از جداول سازمان حفاظت خاک آمریکا - - SCS استخراج گردید.
با روی هم گذاری و برش لایه CN و زیر حوضهها، مقدار میانگین وزنی CN برای هر زیر حوضه محاسبه شد. دورههای بازگشت حداکثر بارش 24 ساعته منطقه در یک دوره آماری 19 ساله - 1365-1383 - با استفاده از نرمافزار Hydrognomon محاسبه گردید. در نهایت مقدار رواناب برای دوره بازگشتهای مختلف با استفاده از روش SCS به دست آمد. ابعاد و ویژگیهای ژئومورفیک کانال رود با مطالعات میدانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند
-3 نتایج
با مقایسه نقشههای کاربری سالهای 1345، 1373 و 1395 مشاهده شد که رشد شهرنشینی موجب تغییرات شدید کاربری و افزایش سطوح نفوذناپذیر شده است. مساحت مسکونی شهر نوشهر در سال 1345 برابر با 4 کیلومترمربع بوده که در سال 1373 به 8 کیلومترمربع افزایش یافته و در سال 1395 به 12 کیلومترمربع رسیده است. مقدار تغییرات سال 1373 نسبت به سال 1345 برابر با 100 درصد و سال 1395 نسبت به سال 1373 برابر با 50 درصد افزایش یافته است. واضح است که این تغییرات سبب افزایش سطوح نفوذناپذیر و کاهش سطوح نفوذپذیر شده است. محاسبه حجم رواناب ایجادشده در نوشهر نشان می دهد که حوضههای شهری در یک دوره بازگشت 100 ساله میتوانند 3/3، 16/1 و 14/9درصد رواناب به ترتیب وارد رودخانههای ماشلک، گردکل و کورکورسر نمایند
بررسی کانال رود در مناطق مختلف شهر نوشهر نشاندهنده تغییراتی در مورفولوژی رود و دخالتهای انسانی است. کانال رودخانه گردکل بیشترین اثرات را از فعالیتهای انسانی داشته است. این رود در قسمت مرکزی شهر قرار داشته و ضمن حفاظت کنارههای رود، مسیر کانال اصلی جهت جلوگیری از ورود رسوب به اسکله تغییر یافته است و از حالت پیچان رودی به صورت مستقیم درآمده است. در اثر مستقیم شدن کانال رود و افزایش شیب رود، در چندین قسمت از مسیر رودخانه تلههای رسوب گیر احداث شده و شیب طولی بستر کاهش یافته است
