بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت جامع شهر در رویکرد سیستمی و اصولی زمانی محقق میشود که به کلیه جوانب کاربري زمین و خدماتی توجه گردد.در طرحهاي جامع جمع آوري و دفع سیلابهاي شهري ، ضروري است که تمامی سیستم زهکش مشتمل بر سیستم فرعی و اصلی اتصالات و ارتباطات آنها جمیعاً مورد توجه قرار گیرند. شهر فارسان در استان چهار محال و بختیاري با جمعیت 20097 نفر با قرارگیري در یک منطقه دامنه اي مشرف به رودخانه خشکه رود از یک طرف در معرض هجوم سیلابهایی است و از طرف دیگر در داخل خود محدوده شهري عدم توجه به شرایط طبیعی شیب و توپوگرافی در امر ساخت و ساز و نیز ناکارایی و عدم توجه به مسایل هیدرولیکی جریان و یا کاهش بهره دهی مجاري و تأسیسات قدیمی جمع آوري و هدایت رواناب سطحی باعث شده است که اثرات نامطلوب این امر بصورت آب گرفتگی کانالها و مجاري انتقال هرزاب، سردرگمی در شناسایی مسیر جویها و انهار، مشکلات بهداشتی ناشی از تجمع آب در مجاري و سایر موارد ناهنجار بروز نماید. بر این اساس مطالعات سیستم حرکت آبهاي سطحی و نحوه زهکشی زیرحوضه هاي شهري و چگونگی هدایت هرزآبهاي جریان یافته در محدوده شهر و مناطق بالادست مشرف بر آن انجام گردید. در این مطالعه 6 زیرحوضه بالادست
- شمال - شهر فارسان با مساحت 216/39 کیلومترمربع و یک حوضه بزرگ در غرب با مساحت 202 کیلومترمربع به همراه43 زیرحوضه شهري فارسان به مساحت 851/68 هکتار جهت تعیین وضعیت سیلخیزي و تولید رواناب سطحی مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه مسیرهاي اصلی زهکشی شهري به تعداد 4 مسیر اصلی جهت جمع آوري و انتقال آبهاي سطحی واحدهاي هیدرولوژیکی شهري تعیین گردید. مناطق بحرانی هیدرولوژیکی شهري جهت اعمال نظرات کارشناسی در جهت حل مشکلات موجود مشخص شد. در نهایت اقدام به طراحی و ارائه سازه مناسب و راهکارهاي مدیریتی جهت تسهیل جمع آوري، هدایت و دفع آبهاي سطحی گردید.
کلمات کلیدي: مدیریت شهري، شبکه رواناب سطحی، مجاري انتقال، حوزه آبخیز ، فارسان
مقدمه
سیستم جمع آوري آبهاي سطحی هر شهر که به کلیه فعالیتهاي شهري خدمات می دهد خود موضوع قابل توجهی است و جزیی از روند برنامه ریزي شهري محسوب می گردد. روند توسعه شهر و نگرش جامع نگر در برنامه ریزي مدیریت شهري از جمله مسائل شهر سازي ، خدمات رسانی ، توریستی و … این مهم را طلب میکند که اقداماتی با مطالعه و برنامه صورت گیرد. چرا که روند توسعه شهري در گذشته و حال بیانگر آن است که اقدامات صورت گرفته کاملاً بر اساس مطالعه و برنامه نبوده بطوري که در بررسی سیستم هدایت و دفع آبهاي سطحی، کانالهاي احداثی بعضاٌ داراي مقاطع هندسی با ابعاد نامناسب بوده بطوري که در اجرا نیز ملاحظات اجرایی از جمله وضعیت توپو گرافی ، هیدرولیک جریان و …مورد توجه قرار نگرفته است.
مسئله دفع آبهاي سطحی از مسائل عمده ایمن سازي مناطق مسکونی از خطر وقوع سیلاب و نهایتاً رفع خسارات احتمالی از مناطق شهري میباشد. Alcantara - ، - 2002 و رشد جمعیت و توسعه شهري و تبدیل بی رویه اراضی مجاور تاثیر نامطلوبی در هیدرولوژي مناطق شهري میگذارد و موجب تشدید سیلابها، افزایش آلودگی رواناب هاي ایجاد شده، افزایش ضریب رواناب و کاهش تغذیه آبهاي زیر زمینی میگردد. سیلگیري تأسیسات و اماکن حساس و پر اهمیت موضوعی است که باید به طور جدي براي آن چاره اندیشید و از انواع اقدامات رایج براي مهار آن استفاده کرد. عدمتوجه به حساسیت و متمایز بودن تأسیساتی نظیر انبار مواد غذایی ، سیلوهاي غلات ، نیروگاه برق ، فرودگاه ، تأسیسات آبرسانی شهري ، تأسیسات نفتی و موارد مشابه می تواند دامنه خسارت و حتی تلفات را به طور فزاینده اي گسترش دهد.
توجه به حساسیت این گونه تأسیسات و پیامدهاي ناشی از بروز اختلال در عملکرد خدمت رسانی اماکن مزبور امري ضروري و در برخی موارد حیاتی است و باید در مرحله تصمیم گیري درباره کاربري اراضی شهري مورد عنایت خاص قرار گیرد. - طاهري بهبهانی و بزرگزاده ، . - 1375به بیان دیگر تحولات هیدرولوژیکی ناشی از شهر سازي و نحوه کاربري اراضی حوضه شهري را میتوان تاثیر در تغییر کل حجم رواناب ایجاد شده، میزان تغذیه ناشی از بارش، حداکثر آبدهی سیلابها و نهایتاً تغییرات کیفی آب نام برد که مهمترین عوامل مؤثر آن را میتوان میزان سطوح و اراضی نفوذ ناپذیر شهري و خصوصیات مسیرهاي حرکت جریان آب دانست که تحت تاثیر ساخت و سازهاي بی رویه قرار گرفته اند و یا میگیرند - نصري ،. - 1382
بنابراین ایجاد شهر و انجام عملیات ساختمانی و نهایتاً افزایش شبکههاي جمع آوري و دفع آبهاي سطحی ، منجر به افزایش شدت آبدهی سیلابها میشود و این امر ممکن است خطرات و خساراتی را متوجه مناطق پست و گود افتاده شهر کند و از این رو باید پیش بینی هاي لازم براي دفع یا تعدیل مشکلات مزبور به عمل آید که انجام بررسیهاي منطقه اي و تدارك تمهیدات لازم در قالب طرحهاي جمع آوري، انتقال و دفع آبهاي سطحی شهر از جمله اقداماتی مناسب براي ارزیابی و مقابله با پیامدهاي زیانبار این پدیده تلقی میگردد. تشدید سیر صعودي خسارات سیل در دو دهه گذشته سبب شده است که آرزوي دیرینه درباره حل قطعی مسئله رواناب ها جاي خود را به واقع گرایی و درك این واقعیت دهد که همیشه و همواره نمیتوان در مهار سیلابها موفق بود بلکه باید کوشید تا تبعات زیانبار و مخرب آن را کاهش داد - نصري . - 1377 کلیبرگ - 1996 -
در بررسی سیلابهاي شدید به این نتیجه رسید که غیر از حالتهاي محدود، سیلابهاي شدید که در حوضههاي بزرگ حادث می گردد در نتیجه بارندگی بوده و تاثیر انسان در منطقه - پوشش گیاهی، خاك توپوگرافی و بستر رودخانه - از اهمیت کمتري برخوردار بوده است. کادیر - 1996 - اطلاعات مربوط به هیدرولوژي و عوامل مختلف موثر بر تولید هرز آب را در 43حوضه جمع آوري نمود. این حوضه ها در مناطق مختلف از نظر میزان بارندگی واقع بودند. با ارائه یک رابطه منطقی بین میزان بارندگی و هرز آب متوسط سالیانه حوضههاي مورد بررسی را در دو گروه طبقهبندي نمود.
در بررسیها و مشاهدات صورت گرفته در شهرهایی نظیر فارسان توسعه ناهمگون و ناسازگار یعنی عدم توجه به ویژگیهاي طبیعی زمین نظیر شیب و توپوگرافی و ساخت و سازهاي بدون نقشه علمی و فنی به چشم میخورد و از همین روست که پارهي از مشکلات هیدرولوژیکی شهر نظیر جمع شدن آب در داخل معابر و آبزایی و نبود سیستم زهکشی مناسب در برخی قسمتهاي شهر دیده میشود. این گونه موارد در مبحث مربوط به مشکلات هیدرولوژیکی شهر بیشتر مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. خوشبختانه با عنایت به احداث سیل بند خاکی شمال شهر و وجود شیب نسبتا مناسب در غالب بافت این ناحیه زهکشی آبهاي سطحی در اکثر موارد صورت گرفته و مشکلات پیش آمده نیز بیشتر ناشی از ظرفیت محدود کانالها و مجاري عبور آب و نقص فنی در ساخت و کاربرد مواد نامرغوب بوده است.
مواد و روشها
- موقعیت و ویژگیهاي کلی منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه شامل زیرحوضه هاي شهري و برون شهري شهر فارسان می باشد و با مساحتی بالغ بر 224/91کیلومتر مربع در محدوده شهرستان فارسان در استان چهارمحال و بختیاري واقع شده است - مرکز آمار ایران، . - 1375 شهر فارسان به عنوان مرکز شهرستان فارسان بوده و داراي موقعیت جغرافیاییَ50o 34 طول شرقی َو32o 15 عرض شمالی است. جدول شماره 1 ویژگیهاي جمعیتی و وسعت شهر و شهرستان فارسان را نشان میدهد - اطلس کامل گیتاشناسی،. - 1377رودخانه فارسان به عنوان زهکش اصلی منطقه است که کلیه آبهاي منطقه به این آبراهه ختم میگردد و این رود کلیه آبهاي سطحی و زیرزمینی دریافتی از مناطق بالادست را با جهات اصلی جنوب – شمال و جهات فرعی شرق- غرب و غرب- شرق به سمت رودخانه اصلی هدایت میکند - اطلس کامل گیتاشناسی، . - 1378
از نظر کلی شهر فارسان یک شهر دامنه اي و کوهپایه اي محسوب میگردد زیرا در پاي دامنههاي ارتفاعات کوههاي شمالی شهر فارسان قرار گرفته و با شیب نسبتاً تندي بویژه در مناطق شمالی به دشتهاي هموار جانب شمالی رودخانه سراب منتهی میگردد. نزدیکترین تماس مکانی رودخانه سراب و بافت مسکونی شهر فارسان در منتهی الیه جنوبی خیابان امام خمینی است که این امر لزوم بررسی وضعیت سیلخیزي این رودخانه و تأثیر آن بر کرانه جنوبی شهر را ضروري میسازد و در این مطالعات سعی شده است در حد امکان به این مسأله پرداخته شود، اگر چه بررسی جامع این مسأله انجام مطالعات جداگانه اي را میطلبد - سازمان جغرافیایی نیروهاي مسلح، . - 1378 راههاي ارتباطی منطقه مورد مطالعه با استفاده از نقشههاي توپوگرافی1:25000 و بازدید هاي صحرایی جهت کنترل راههاي موجود ترسیم شده است.
راههاي عبوري از داخل یا کناره منطقه شامل مسیر
نقشه شماره : 1 موقعیت منطقه مورد مطالعه در استان چهارمحال و بختیاري اصلی شهرکرد-فارسان-باباحیدر، بوده و راههاي فرعی دسترسی به آبادیها و مراکز سکونتگاهی داخل و خارج منطقه مورد مطالعه است - اداره کل راه و ترابري استانچهارمحال و بختیاري، . - 1373 موقعیت منطقه مورد مطالعه در استان چهارمحال و بختیاري و شهرستان فارسان در نقشه شماره 1 و نقشههاي پیوست وضعیت زیرحوضه بندي شهري و غیرشهري و سازههاي پیشنهادي را نشان میدهد.جهت تقسیم بندي منطقه به حوضه هاي اصلی و سپس به واحدهاي هیدرولوژیکی ابتدا کلیه رودخانهها و آبراهههاي اصلی و فرعی و خط الراسها با استفاده از نقشه هاي موجود و عکسهاي هوایی و حضور در منطقه تعیین و مشخص گردید - افشار،. - 1375 جهت مطالعه بهتر، منطقه به 6 زیرحوضه اصلی شهري Fc - که در برگیرنده شهر فارسان است - و غیر شهري - F1، F2، F3، F4، F5، و - F-BS تقسیم گردیده است و زیرحوضه شهري فارسان - - Fc خود به چندین واحد هیدرولوژیک و یا زیرحوضه شهري و کوچکتر - 43 زیر حوضه شهري Fc1 از تا Fc37 و NFC1 تا NFC5 - تفکیک شده است.
- روش کار
در طبیعت مسائل و پدیده هاي پیچیده اي است که به منظور شناخت آنها و بررسی اثرات متقابل، روشهاي متفاوتی وجود دارد. روش مطالعه در این بررسی حوضه اي و سیستمی است. این روش یکی از مهمترین و بنیادي ترین روشها در مطالعات حوزه هاي آبخیز خصوصاً مطالعات هیدرولوژي و رواناب سطحی است. در این روش واحدهاي مستقل، که داراي هویت مجزایی هستند در نظر گرفته میشود، سپس به بررسی جزئیات آن پرداخته میشود . حوزههاي آبخیز به واسطه شبکههاي آبراهههایی که محکوم به عبور از یک مقطع خاص که همان خروجی میباشد مشخص میشود و همین امر باعث استقلال و سازماندهی در این واحد شده است.
از طرفی با توجه به گسترش شهرها در واحدهاي ژئومورفولوژي کوهستانی و تپه ماهورها، خود میتواند باعث ایجاد واحدهاي کاري و برنامه ریزي با سازماندهی مشخص در مطالعات آبهاي سطحی باشد. شناخت این سازماندهی اهمیت بسیار در کنترل محیط و بهره برداري بهتر در مطالعات کاربردي خواهد داشت.در این ارتباط براي بررسی زیر حوضه ها و واحدهاي کاري و برنامه ریزي مورد نظر به شناخت ویژگیهاي طبیعی و عمومی منطقه همچون اقلیم ، زمین شناسی و توپوگرافی منطقه و شاخص هاي مربوط پرداخته و سپس با شناخت این عوامل و
