بخشی از مقاله
چکیده:
شهر رودبار به تبع قرارگیری در یک موقعیت کوهپایهای و استقرار برروی مخروط افکنه حوضه آبریز رودهای مشرف به آن، از شرایط بالقوه ای جهت بروز سیلاب و مشکلات ناشی از آن دارد. در واقع می توان گفت که بخش اعظم مشکلات ناشی از جاری شدن آب در سطح شهر به لحاظ موقعیت ویژه این منطقه است. نقشه توپوگرافی رودبار، نشان میدهد که این شهر از سه جهت در مسیر خروجی آبهای جاری کوههای اطراف قرار داشته و بروز سیلاب در سطوح معابر و کوچه های آن قابل پیشبینی است.
در این تحقیق به محدودیتهای ایجاد شده در توسعه شهر بر اثر سیلاب رودخانهای مشرف به شهر رودبار خصوصاً سفیدرود پرداخته شده است. خروجی کلیه روانابها در محدوده شهری، رودخانه سفیدرود میباشدکه بعنوان زهکش، آبهای ورودی از غرب و جنوبغربی را هدایت میکند. رودخانه سفیدرود از میان شهر با جهت جنوبی شمالی حرکت کرده که مسیل های شرق شهر و کلیه آبهای جاری و حتی فاضل آبهای شهری نیز در خروج از شهر به آن میپیوندند. همانگونه که نقشه های کاربری اراضی و بستر سیلاب 25 ساله رودخانه سفیدرود نشان می دهد مناطق مسکونی و تجاری بسیاری در بستر رودخانه ساخته شده اند که تعرض به حریم رودخانه منظور می شود و باعث می گردد ضمن تنگ شدن مجرای عبوری جریان در دبی های سیلابی، باعث بروز خسارات جانی و مالی نیز گردد.
از جمله این محلات می توان به گزن، خلیل آباد و دارستان اشاره نمود که بیشترین گسترش را به سمت بستر رودخانه پیدا کرده اند، بیشترین تعرض صورت گرفته به بستر سیلابی رودخانه سفیدرود در محله دارستان با مساحت 90445 مترمربع و کمترین آن در محله لاکه و دوگاهه با مساحت 5958 متر مربع است. در ارتباط با مناطق مسکونی نیز محله خلیل آباد با بیشترین تعرض رتبه اول را داشته که جا دارد نسبت به این امر اقدامات پیشگیرانه توسط شهرداری و دیگر سازمان های مربوطه صورت گیرد.
.1مقدمه
بطور کلی رشد جمعیت، توسعه شهری و صنعتی شدن از مهمترین مؤلفههایی تلقی میشوند که باعث ایجاد آثار نامطلوب در حوضههای آبی و نظام هیدرولوژی میشوند.در این بین تحولات هیدرولوژیکی ناشی از شهر سازی و نحوه کاربری اراضی حوضههای شهری بسیار عمیق بوده در واقع میتوان گفت که رشد شهرها در بطن خود افزایش جمعیت وپدیده تمرکزگرایی صنعتی را بهمراه دارد که عوارض زیر را در چرخه هیدرولوژی یک ناحیه ایجاد میکند:
الف - تغییر حجم رواناب ناشی از بارش ب - تغییر در آبدهی سیلابها ج - تغییر کیفیت آب
اغلب دو مفهوم و اصطلاح شهر پایدار و توسعه پایدار شهری به دلیل نزدیکی معنایی و اصطلاحی، به جای یکدیگر بکار می روند. برای تمایز این دو اصطلاح باید توجه داشت که کلمه توسعه در عبارت توسعه پایدار در واقع نشانگر فرآیندی است که طی آن پایداری می تواند روی دهد. اما پایداری مجموعه ای از وضعیت ها است که در طول زمان دوام می یابد. بر این اساس توسعه پایدار شهری وضعیتی ثابت و هماهنگ به شمار نمی آید بلکه فرآیندی متحول است که در غالب آن استفاده از منابع، تأمین نیازهای اساسی، بهبود و ارتقاء سطح زندگی برای همه، حفظ و اداره بهتر اکوسیستم ها و ایجاد آینده ای امن و سعادتمند تر، با نیازهای کنونی و آتی انسان سازگاری پیدا می کند. بنابر این می توان گفت که چنین توسعه ای مفهومی جامع دارد و تمام جنبه های زندگی انسان مرتبط می باشد.
رضائی و همکاران - 1391 - ، در تحقیق خود تحت عنوان تأثیر بارش های شدید در ایجاد سیلابهای شهری به این نتیجه رسیده اند که در شرایط موجود با توجه به جمعیت کم و گسترش محدود این شهر در پس هر بارش شدید آب گرفتگی معابر اتفاق افتاده و در آینده نیز با گسترش افقی و عمودی شهر وقوع پدیده فوق قابل پیش بینی است. بزرگ زاده - 1372 - ، اکثر شهرهای ایران در خروجی حوضه ها بنا شده اند، افزایش سطوح نفوذ ناپذیر که ناشی از شهرسازی و احداث ساختمان بر خاک های نفوذپذیر است،طبعاً از سطوح نفوذپذیر حوضه که قادر به جذب بخشی از بارندگی است، کاسته و در نتیجه بر حجم کل رواناب شهر افزوده است. زارع - 1371 - ، در مطالعه ای که با استفاده از عکس های هوایی شهر تهران و تحلیل توپوگرافی منطقه انجام داده، از جمله علل بروز سیلاب در محدوده شهر را از بین رفتن مسیل های طبیعی توسط توسعه شهری و همچنین گسترش شهر در بستر رودخانه ای می داند.
بهرامی و همکاران - 1392 - ، در تحقیقی با عنوان مدیریت سیلاب شهری به کمک روش های نوین بر مدیریت رواناب شهری به عنوان ابزار مفیدی برای برنامه ریزی و توسعه شهری اشاره کردند. در این زمینه همانند کشورهایی نظیر ژاپن، فرانسه و استرالیا که پیشگام این مهم هستند، کشور ما ایران نیز بهتر است به سمت استفاده از روش های نوین و استفاده از ابزارهایی چون سنگ فرش نفوذپذیر، حوضچه ذخیره رواناب، مخازن نگهداشت آب سطحی و.... جهت کنترل مدیریت بهتر سیلاب شهری پیش برود. تقی زاده و همکاران - 1392 - ، در تحقیقی با عنوان توسعه پایدار شهری با تمرکز بر مدیریت سیلاب های شهری و با تمرکز بر اصل اول مدیریت سیلاب به بررسی رفتار سیلاب شهری حوضه رودخانه گرگانرود در محدوده شهر آق قلاپرداخته و نتیجه گرفتند در سیلاب 111 ساله عمده شهر آق قلا دچار آبگرفتگی شده و مناطقی از شهر نیز با شاخص مخاطره بالا در معرض تهدید قرار دارند.
همچنین با در دست داشتن خروجی های این تحقیق میتوان با اطمینان بیشتری به مباحث مدیریت سیلاب شهری، تدوین برنامه واکنش سریع، تدوین بیمه نامه سیلاب و ... پرداخت. ذاکری نیری و همکاران - 1392 - ، در تحقیقی با عنوان تاثیر توسعه شهری در پاسخ هیدرولیکی حوضه ها و مخاطرات شهری آتی آن در حوضه آبریز اسلامشهر، با توجه به آمار تغییر کاربری اراضی طی سالهای 1343 تا 1388 و همچنین روند توسعه شهر مدل انتخابی برای سناریو های افزایش 10 و 20 درصد مناطق نفوذ پذیر اجرا گردیده و دبی اوج سیلاب در حالت قبل از توسعه شهری و پس از آن مقایسه گردیده است. درنهایت با توجه به نتابج بدست آمده از مدل، مشاهده گردید که در این حوضه افزایش 20 درصدی مناطق شهری - با مساحت ثابت حوضه اسلامشهر - میتواند تا 17 درصد دبی پیک سیلاب و 13 درصد حجم کلی سیلاب را افزایش دهد.
اعظمی و همکاران - 1391 - ، در مقاله ای با عنوان اثرات نامطلوب گسترش شهر مشهد در بستر محیط طبیعی، از دیدگاه ژئومورفولوژی تاریخی به بررسی اثرات نامطلوب توسعه شهر مشهد از روشهای تحلیلی و تلفیق آن با روشهای تجربی ا ستفاده کرده که برطبق این روشها مشخص شد این شهر با توسعه خود بسیاری از چشم اندازهای طبیعی را از بین برده و به مناظر شهری تبدیل کرده است گسترش شهر مشهد بدون توجه به شرایط محیطی و مورفولوژیکی منطقه صورت گرفته است و این امر سبب بروز بحران های محیطی دراین کلانشهر شده است از آن جمله می توان به ظهور مشکل سیلاب و آب گرفتگی سطحی منطقه، وقوع فرونشست های محلی، تغییر مورفولوژی حوضه های آبریز و رودخانه کشف رود اشاره کرد. غلامی و همکاران - 1385 - ، با بکارگیری مدل هیدرولیکی HEC-RAS و قابلیت های سیستم اطلاعات جغرافیایی اقدام به شبیه سازی رفتار هیدرولیکی رودخانه هراز نمودند و نتایج مطالعه حاکی از آن بود که استفاده از قابلیت های سیستم اطلاعات جغرافیایی موجب افزایش سرعت عمل و دقت مطالعات می گردد. حسینی و ابریشمی - - 1380، مطالعاتی در این زمینه انجام داده و بر اساس نتایج آنها دقت شبیه سازی ژئومتری بستر و اراضی حاشیه رودخانه ها در نتایج شبیه سازی رفتار هیدرولیکی رودخانه ها بسیار تأثیرگذار است.
صفری - - 1380، در دشت های سیلابی بدلیل وجود منابع مختلف و استفاده های چند منظوره از آن، اعمال یک مدیریت جامع و همه جانبه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بررسی ها نشان می دهد که علت اصلی افزایش خسارت سیل، به افزایش استفاده از دشت های سیلابی و اراضی سیل گیر مجاور رودخانه مربوط می شود. بنابراین اعمال برنامه جامع مدیریتی با هدف کنترل و بهره برداری بهینه در مناطق سیل گیر ضروری میباشد. تلوری - - 1376، پهنه بندی خطر سیل در واقع ابزاری اساسی برای مدیریت کاهش خطرهای سیل و وسیله ای قانونی در دست دولت و مسئولان برای کنترل و مدیریت کاربری اراضی و برنامه های توسعه همزمان با کاهش خطرهای سیل و حفاظت محیط زیست است.
کوریا و همکاران - 1999 - ، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل های هیدرولوژیکی و هیدرولیکی در دشت های سیلابی که با توسعه شهری همراه است و در معرض خطر سیل قرار دارند، تأثیر کنترل کاربری اراضی در کاهش خطر سیل را ارزیابی و در ادامه اقدام به پهنه بندی و آنالیز سیل کردند. استفان و همکاران - 2002 - ، در تحقیقات خود بر روی سیل های بوقوع پیوسته در سال های 1996 و 1997 در حوزه آبخیز رودخانه سنگ زرد واقع در ایالت مونتانای آمریکا پرداخت. وی همچنین برای تعیین پهنه های سیل رخ داده در این دو سال مشخصات 25 مقطع را در طول یک مسیر 18 کیلومتری برداشت و پهنه های سیل با دوره های بازگشت مختلف را تعیین کرد.
لیانگ و موهانتی - 1997 - ، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در منطقه ماهانادی واقع در اوراسیای هندوستان، اقدام به پهنه بندی سیل کرده و مدیریت سیلاب ها بر اساس پهنه بندی را به منزله یک روش غیرسازه ای کنترل سیلاب معرفی و آن را بهینه کردند. پلاتی - 2002 - ، در تحقیقات خود با نام خطر سیل و مدیریت آن، پهنه بندی خطر را به عنوان شیوهکاملاً مشخص برای سامان دهی و مدیریت خطرهای ناشی از عوامل طبیعی، زیست محیطی یا انسانی که از بین آنها سیل نیز بسیار بارزتر است.
