بخشی از مقاله
چکیده
پیربوردیو در نوع خود جامعهشناسی مردمشناس، انسانشناس و روانشناسی اجتماعی است. اندیشه وی در زمینه روانشناسی اجتماعی و انسانشناسی با نگرش ذائقه و نقشان در روابط اجتماعی و مناسب طبقاتی نمود یافته است. یکی از موضوعهای بسیار موردتوجه در کار پیربوردیو، داشتن نگرش جامعهشناختی به بحث تمایز است. تمایز، به معنای تمییز و تفاوت گذاری در سبک زندگی، طبقه، ذائقه و... است.
بر این اساس هدف اصلی این پژوهش، واکاوی علل توجه پیربوردیو به مفهوم ذائقه در روابط بین طبقات و پاره طبقات اجتماعی است. در اصل تمایز، عنوانی است که برای کتاب خویش برگزیده و شاخص عینی و قابل لمس آن، در فضای اجتماعی و روابط بین طبقات، ذائقه بوده و ذائقه، عاملی تمایز بخش بین گروههای اجتماعی است که باسلیقه، مصرف مادی، انتخابهای فرهنگی ازجمله نماد، معانی و...، ذائقه هنری مشخص میشود.
چنین میتوان گفت که هدف اصلی وی از پرداختن به ذائقه، نقد تلقی و برداشت زیباشناختی کانت از مفهوم ذائقه در دو مقوله حسی و زیباشناختی است؛ چراکه کانت نگاهی ایستا و غیر جامعه شناختی به ذائقه داشت، اما بوردیو آن را فرایندی اجتماعی میداند، چراکه پاره طبقات مختلف و ذائقههای متنوعی دارند که با فلسفه زیباییشناختی کانت و این ادعای وی که ذائقههای افراد ذاتی و ناب و خالص هستند به مخالفت میپردازد و نشان میدهد که ذوق و سلیقه افرادشدیداً به موقعیت فرد در فضای اجتماعی که در آن قرار گرفتهاند، بستگی دارد.
مهمترین نقدی که بوردیو به اندیشه کانت وارد میکند این است که طبقات مختلف جامعه، ذائقهها و سلایق فرهنگی متفاوتی دارند . پس ذائقه نوعی بازی فرهنگی که یکی از کارکردهایش، این است که افراد جامعه از طریق ذائقه به ادراکی از جایگاهشان در نظام اجتماعی دست پیدا میکنند. ذائقه همهکسانی را که سلیقه نسبت یکسانی دارند به هم نزدیک میکند و از این طریق آنها را از افراد دیگر جدا میسازد. از طریق ذائقه انسان دیگران و نیز خودشان را در جامعه طبقهبندی می کنند.
پیام اصلی کتاب تمایز، بازنمود این واقعیت است که مصرف فرهنگی - با تأکید بر مفهوم ذائقه - در خدمت مشروعیت دادن به تمایزات اجتماعی در جامعه صورت میگیرد. ذائقه که خود یک عمل بوده و محصول میدان و عادت واره است، در نظریه بوردیو سه کارکرد اساسی دارد:
یکی دادن ادراک به افراد از جایگاهشان در جامعه، دوم: نزدیک سازی و طبقهبندی افرادی که دارای ذائقه مشابه میباشند و بالاخره سوم: متمایزسازی از طریق ذائقههای هویتدهنده. ازنظر بوردیو ذائقه مفهوم واسطی است که عادت واره از طریق آن به عادت واره دیگران نزدیک می شود و نوعی هویت گروهی ایجاد میکند. درنهایت از طریق ذائقههای متمایزکننده است که انسانها در جامعه خودشان و دیگران را طبقهبندی میکنند.
مقدمه و بیان مسئله
مصرف امری فرهنگی است که ما ذائقه و یا سبک زندگیمان را با آن نشان میدهیم. ذائقه موردی از هوسهای فردی نیست بلکه بهصورت اجتماعی ساختار مییابد، به علاوه طبقهبندی شده است. اگرچه بوردیو میخواست ذائقه را بصورت خصلت - disposition - درک کند اما در عمل ذائقه به صورت مفهومیساختاری ظاهر میشود. »بوردیو در کتاب تمایز ذائقه را یک پدیده اجتماعی می داند که نتیجه انتخاب فردی نیست بلکه بطور اجتماعی و به شیوه ای خاص الگومند است
ذائقه از طریق عاملهای جامعه پذیری خانواده و آموزش القا میشود و پیش زمینه جایگاه اجتماعیا فراد است. ذائقهها در سه سطح والا، میانه و پست یا پایین طبقه بندی می شوند که هرکدام برای فرهنگهای مختلف کاربرد دارند
بوردیو در کتاب تمایز و مطالعات مربوط به اعمال و رویه های فرهنگی، نقدی اجتماعی درباره داوری ذائقهها عرضه میکند - این نقد، عنوان فرعی کتابی است که به نقدهای معروف کانت درباره داوری و قضاوت نظر دارد - . او در این نقد شرحی گویا از عملکرد فرهنگ و قدرت در جوامع امروزی و تصویر مدلواری از کاربرد مفاهیم سه گانه ساختمان ذهنی، سرمایه و زمینه ارائه می دهد. وی همچنین نظریهای درباره طبقه را میسازد که در آن اصرار بر علیت اقتصادی در شکل گیری طبقات از دیدگاه مارکسی، با شناخت وبری درباره تمایز و تفاوت نظم فرهنگی، با مسئله مورد توجه دیدگاه دورکیم در مورد طبقهبندی ادغام شده است
او در ابتدا میگوید که: جدای از بیان برخی حسپذیریهای فردی، داوری زیباشناختی یک توانایی اجتماعی است که از تربیت و پرورش طبقاتی ناشی میشود. پی بردن به ارزش یک نقاشی یا موسیقی بر اساس این پیشفرض است که فرد بر کدهای نمادین خاصی مهارت یافته است که این امر، خود نیازمند در اختیار داشتن نوع مناسبی از سرمایه فرهنگی است
این طبقه بندی نه تنها دربردارنده تفاوتها بلکه حاوی نوعی سلسله مراتب است مثلا بین کسانی که اپرا گوش میدهند و آن هایی که انواع سخیف تر موسیقی را دنبال می کنند. در بیان یا نمایش ذائقه مان تا حد زیادی جایگاه اجتماعی مان را برای دیگران مشخص میکنیم. از نظر بوردیو مبنای این طبقه بندی در اصل در خود ابژهها نیست بلکه یک طبقه بندی از ساختارهای متفاوت ذائقه استنشانه های گسترش سبک زندگی حاصل از جامعه مصرفی را جامعه شناسانی چون وبلن، وبر و زیمل در اوایل قرن بیستم به تصویر کشیدند . وبلن و زیمل سبک زندگی طبقه متوسط کلان شهر را تحلیل کردند. سبکی که در آن مصرفِ لباس، زیورآلات و انواع کالاهای لوکس نقشی محوری داشت
تورستن وبلن گرچه مستقیماً درباره سبک زندگی صحبت نکرده است، اما این ایده را مطرح کرده که داشتن سبکی خاص به معنای چیزی بیشتر از علایق خاص فراغت است. داشتن سبک زندگی خاص و خودنمایی برای نشان دادن تعلق به گروهی خاص در جامعه به برجسته کردن تمایزهای گروه های دیگر منجر شده است
او مبنای تحلیل خود را مصرف طبقه متوسط آمریکا قرار داده بود. وبلن در پی این مسئله بود که افراد چگونه منزلت اجتماعی کسب میکنند. به نظر وی، ثروت مهمترین عامل کسب منزلت است که باید نمود خارجی داشته باشد و بهترین نمود آن مصرف تظاهری و نمایشی است. برای نمونه، افراد با نوع پوشش، آرایش و زیورآلات، خود و طبقه خود را از سایرین متمایز می کنند
اگر وبلن چشم و هم چشمی و رفتارهای تظاهری را در مصرف می دید، زیمل در تحلیل مصرف گرایی جامعه مدرن، بر مقوله ای همچون مد تأکید دارد. به نظر وی، مصرف کالاها و ایجاد سبک های زندگی از سویی برای فرد هویّت بخش بوده و از سویی دیگر متمایزکننده است
زیمل در مقاله »مد« دلایل تعدد تغییر مد - همچون پوشاک، آشپزی، هنر، معماری وموسیقی - در فرهنگ مدرن را بررسی میکند و نتیجه می گیرد، مردم سریعتر به مدهای جدید و متفاوت جذب می شوند؛ زیرا می خواهند به هویّت شخصی متمایز خود شکل دهند. به نظر زیمل، در جوامع اولیه، افراد هویّت خود را از گروه می گرفتند. از این رو، بسیار همگن بودند؛ اما در جوامع مدرن فرآیند هویّتی ابی فردی شده است. به نظر زیمل در شهرهای بزرگ، شخص مصرف می کند تا هویّتی را که دوست دارد برای خود بسازد
البته زیمل گسترش مصرف گرایی و رواج مدگرایی در مصرف را نیز در سطحی کلان تحلیل می کند تمایل افراد به مد را حاصل کشاکش فرد و جامعه می داند. به نظر وی، اگرچه دنیای مدرن منجر به آزادی فرد از اسارت شده، اما خود محدودیّت هایی را برای فرد ایجاد کرده است؛ به نحوی که افراد برای حفظ آزادی خود به پدیده هایی چون مد پناه می برند تا به واسطه آن هویّت خود را تعریف کنند؛ اما وبر بیش از وبلن و زیمل به سبک زندگی پرداخته است. وبر، در بحث طبقه، ایده مارکس مبتنی بر تمایز طبقات اجتماعی بر مبنای تولید را می پذیرد، اما مفهوم مصرف را نیز به آن می افزاید. اگر بپذیریم که مارکس در قرن نوزدهم جامعه را بر مبنای تولید طبقه بندی کرد، باید گفت که وبر در قرن بیستم طبقه را بر مبنای مصرف بخش بندی کرد.
در مفهوم گروه های منزلتی وبر در هر طبقه نیز میتوان سبک های زندگی متفاوتی را مشاهده کرد. تعریف وبر از سبک زندگی چنین است:» شیوه های رفتار، لباس پوشیدن، سخن گفتن؛ اندیشیدن و نگرش هایی که مشخص کننده گروه های منزلتی متفاوت است...
پیر بوردیو بی گمان پرخواننده ترین جامعه شناسی است که درباره مصرف و سبک زندگی سختن گفته است
کتاب تمایز وی را انجیل محققان در این زمینه می دانند. بخشی از این اقبال به اندیشه بوردیو ناشی از آن است که وی شاید تنها کسی باشد که بنیان فرض های نظری، شبکه ای از مفاهیم، گزاره های روشن و در نهایت تلاش خود بوردیو برای آزمون نظری آن نظریه است. در نهایت هدف و پرسش اصلی به شرح زیر است:
تحلیل و بررسی ذائقه در اندیشه پیربوردیو و نقش آن در تقابل و سازگاری اجتماعی طبقات جامعه
مبانی و مباحث نظری
تبدیل جهان به دو بلوک تولید و مصرف، دنیا را به دو قطب تولیدکننده و مصرف کننده تبدیل کرده است، به گونه ای که تولید و مصرف همواره مورد توجه پژوهشگران بویژه جامعهشناسان بوده است - عباسی، - 1392 و بررسی این دو موضوع به عنوان یک مسئله علمی و در حال گسترش در ایران حائز اهمیت استذائقه در کتاب تمایز به معنای وسیعتری در مورد مصرف انواع کالاهای فرهنگی نظیر موسیقی، نقاشی، ادبیات، لباس، غذا و. بهکاررفته است که دو کارکرد انسجام بخش - یکدست کردن ذائقههای یکسان - و تمایز بخش - ایجاد تفاوت و فاصله اجتماعی بین ذائقههای متفاوت - دارد.
در اصل آثار بوردیو، به فرایندی اشاره دارد که از طریق آن افراد و گروههای اجتماعی سبک زندگی و مصرف کالاهای فرهنگیشان را انتخاب میکنند. درواقع برای وی، ذائقه یکی از مهمترین شاخصهای سرمایه نمادین یا فرهنگی است که بهعنوان شاخص تمایز گذاری محسوب میشود که نقش عمدهای را در ساختار میدانها ایفا میکند. بوردیو به سلسلهمراتب ذائقهها را بر اساس تمایزات طبقاتی معتقد است.
مبنی بر اینکه طبقات برتر جامعه دارای ذائقههای برتر و طبقات پایین جامعه دارای ذائقه عامیانه هستند. بر این اساس، وی قابلیت جابجایی استعداد زیباشناختی، شناخت و ذائقه را شکل خوشهای در ارتباط با سطح تحصیلات قرار میدهدمثلاً. ساختار نمونهای ترجیحات و شناخت درباره نقاشی در ارتباط با ساختار مشابه شناخت و ذائقه فرد نسبت به گوش دادن موسیقی کلاسیک، رفتن به سینما قرار میگیرد
در این ساختار مراتب یک میدان ممکن است به دلیل شباهت یا هموزنی با مراتب دیگر مرتبط شوند سلیقه عامل واقعی تبدیل و تغییر اشیا به نشانههای ممتاز و مشخص پراکندگی ممتد به وضعیتهای منقطع است، سلیقه تمایزات نقش بسته در نظم فیزیکی اجسام را در نظم نمادی تمایزات قابلتوجه به ظهور میرساند. سلیقه اعمال دستهبندیشده عینی که در آنیک ممیزه طبقاتی خودش را تعریف میکند را به اعمال در حال دستهبندی شدن، یعنی به نمایش نمادی وضع طبقاتی منتقل میکند
ازنظر بوردیو، ذائقه بهوسیله مجموعهای از علایق و گرایشهایی که هر فردی از ابتدای زندگی متناسب با سرمایه اقتصادی و فرهنگیاش میپذیرد و درونی میسازد، در منش متجلی میشود. سرمایه اقتصادی بر علایق و گرایشهای ما در مصرف اشیاء و نمادها تأثیر میگذارد و مهمترین مؤلفه سازنده ذائقه مصرفکننده است . به بیان دیگر، میزان سرمایه فرهنگی، رابطهای با آموزش، تحصیلات و شغل وطبقه اجتماعی دارد
افرادِ با سرمایه فرهنگی بالا،احتمالاً دارای آموزش بالا و ثروت بیشتر و در مقابل، افراد با سرمایه فرهنگی پایین، دارای آموزش پایین و ثروت کمتری هستند. ایده اصلی بوردیو درباره منش و عواملاجتماعیِ سازنده ذائقه این است که بهرغم روابط نزدیکبین سرمایه فرهنگی و اقتصادی، این دو شکل سرمایه از یکدیگر متمایز هستند.
بوردیو - 1984 - استدلال میکند که سرمایه فرهنگی و اقتصادی، مشخصههای اصلی اجتماعی است که از طریق آن، منش اقدام به طبقهبندی ذائقههای مصرفکننده میکند. در عمل، این ادعا به این معناست که روابطی که ما به میل و خواست خود با دیگران ایجاد میکنیم، تحت تأثیر منش شکل میگیرد. جذب و دفع دیگران در شبکههای اجتماعی، مبتنی بر اشتراک ذائقههای فرهنگی و وضعیت اقتصادی استمفهومِ. سرمایه اجتماعی در نزد بوردیو، یعنی میل وگرایشِ افراد با پیشزمینههای اقتصادی مشابه برای پیوند با یکدیگر در قالب روابط دوستانه، تجاری و ... با این فرایند مرتبط، اما شکل متفاوتی از سرمایه است. رویههای جذب و دفع - پذیرش و طرد - یا آنچه بوردیو »تمایز« مینامد، چراییِ امکان دسته بندی ذائقه های موردعلاقه را که صرفاً بر اطلاعات درباره پایگاه اقتصادی و سابقه آموزش افراد مبتنی است، توضیح میدهد.
