بخشی از مقاله
چکیده
پدیده شهرنشینی طی سه قرن اخیر همواره روندی افزایشی داشته است. در این فرآیند عوامل صنعتیشدن، راهها، وسائل خبری، توسعه تجارت و اقتصاد، سواد و آموزش، بهبود سبک زندگی، تغییر الگوهای مصرف، بهبود بهداشت و درمان و نظایر آن نقش داشتهاند. در این حرکت نقاط شهری به لحاظ کمیو کیفی تغییر یافتهاند، و در آن محیطزیست نیز در قالب کمیو کیفی آن تحت تأثیر قرار گرفته است؛ به نحوی که طی دو دهه اول قرن بیست و یکم آسیبپذیری محیطزیست از فرآیند شهرنشینی وسعت زیادی به خود گرفته است.
در این تقابل مراکز صنعتی، وسائل نقلیه، زدودن فضاهای سبز درون و برون نقاط شهری، شهرها را به لحاظ زیستمحیطی بسیار آسیبپذیر کرده است. به طور مثال، بلندمرتبهسازی عموماً معنای فضای سبز را از میان برداشته است. در حالیکه فضای سبز و محیطزیست سالم یکی از نیازهای اساسی نوع بشر به حساب میآید، این جریان همواره روندی نزولی به خود گرفته است.
عواملی نیز از نوع افزایش جمعیت و اسکان رو به افزایش آن در نقاط شهری، محیطزیست را به گونهای نامتوازن تحت تأثیر قرار داده است. علاوه بر آن تغییرات جوی طی قرن بیستویکم خود مشکلات و محدودیتهای منابع آب را نیز ایجاد کرده است، که خود بهگونهای پایدار محیطزیست را تحت تأثیر قرار میدهد. موارد یاد شده خود زندگی نوع بشر را در ابعاد مختلف تهدید مینماید.
مقدمه
یکی از موضوعاتی که با جامعه شناسی ارتباط نزدیک و معناداری دارد، موضوع شهرنشینی است. جمعیت ارتباط عینی شهرنشینی و محیط زیست را موجب می گردد. هرگونه افزایش یا تغییری در کم و کیف جمعیت، خود ضمن اینکه شهرنشینی را تغییر می دهد، محیط زیست را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.
امروزه عاملِ جمعیت، و در نتیجه گسترش شهرنشینی به طور بی سابقه ای محیط زیست را نیز به خطر انداخته است، و بنابراین دولت ها و نظام های برنامه ریزی آن گونه تمهیداتی می بایست در نظر گیرند تا از آن طریق و با کنترل جمعیت، محیط زیست را سالم نگه دارند. سلامت محیط زیست نیز خود بر وضعیت جمعیت تأثیر به سزایی دارد؛ یعنی در آن کودکان، مادران، سالمندان و نظایر آن از امنیت بیشتری برخوردار می گردند.
احتمالاً اغلب مسائل و چالش های محیطی قرن 21 ناشی از تداوم مسائل قرن 20 است که به لحاظ اداری- سیاسی به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است. ضعف های مربوط به سیاستگذاری خود باعث گردیده است تا امروزه و در قرن 21 بسیاری از جوامع با چالش های فراوان مربوط به شهرنشینی، جمعیت و محیط زیست روبه رو گردند.
بیشتر مسائل محیطی در حال حاضر از تغییرات آب و هوایی، کمبود آب قابل استفادهٌ، از بین رفتن جنگل ها، آلوده شدن آب ها و رشد جمعیت سرچشمه می گیردجوامع. مختلف جهان، و همین طور ایران به اَشکال مختلف با مسائل یاد شده رو به رو هستند. هر یک از موارد یاد شده محیط زیست را نیز در قالب های مختلف تحت تأثیر قرار می دهد. بنابراین، برنامه ریزان اجتماعی و محیطی همواره می بایست شاخص های یاد شده را تحت نظارت مستمر قرار دهند. یکی از عواملی که به طور گسترده مسائل یاد شده را ایجاد می نماید، همانا افزایش جمعیت و به ویژه جمعیت شهرنشین است. طی دهه های اخیر بسیاری از کشورها با این پدیده - یعنی افزایش شهرنشینی - روبه رو بوده اند، که خود به بسیاری از چالش های اجتماعی و محیطی منجر گردیده است.
مسئله ای که می بایست در اولویت برنامه ریزی قرارگیرد، استفاده از آب و زمین است؛ به نحوی که آب و غذا در حد مطلوبی تأمین و فراهم گردد . - UNEP:1999 - برنامه ریزان شهری و محیط زیست همواره می بایست پیش بینی های لازم را اِعمال دارند، تا از آن طریق نیازهای اساسی شهروندان خود را از نوع آب و غذا بتوانند تأمین نمایند. امروزه بسیاری از سازمان های جهانی به دنبال ارائه آموزش و روش هایی هستند تا کشورهای کمتر توسعه یافته نیازهای اساسی یاد شده مربوط به خود ر ا - آب و غذا - بتوانند تأمین نمایند. یکی از راه حل های اساسی همانا پیش گرفتن سیاست های مناسب جمعیتی است.
شهرنشینی
سؤالات مطرح در این زمینه اینگونه است که تمرکز جمعیت جهان در سکونت گاه های شهری طی 300 سال گذشته چگونه تغییر کرده است؟! کجا، چه وقت و چرا رشد شهری اتفاق افتاد؟ توزیع شهرها برحسب اندازه چگونه اتفاق افتاده است و ...؟ فرآیند شهرنشینی خود تا چه حد منجر به تغییر محیط زیست گردیده است؟ شهرنشینیِ بیشتر - روبه گسترش - طی سال های آتی چه شرایطی را به دنبال خواهد داشت؟
انتظار می رود تا علوم اجتماعی و علوم فیزیکی یا طبیعی پاسخگوی چنین سوالاتی باشند. گسترش کمی و کیفی شهرهای جهان عمدتاً طی 3 قرن گذشته به دنبال ازدیاد جمعیت اتفاق افتاده است. اینکه چرا تعداد شهرها طی این مدت افزایش یافته است؟ نقش صنعت، مبادلات اقتصادی، به کار بردن مهارت ها و رقابتی شدن اقتصاد را نمی بایست نادیده گرفت. در عین حال، و طی این فرآیند، سلامت شهرها نیز تا حد زیادی به لحاظ محیط زیست و افزایش جمعیت به خطر افتاده است؛ یعنی جریانی که طی 3 قرن اخیر همواره روندی افزایشی داشته است.
در عصر حاضر، آلودگی محیط زیست به وضعیت بی سابقه ای در نقاط شهری به ویژه شهرهای بزرگتر رسیده است؛ یعنی پدیده ای که خود نیاز به مطالعات اجتماعی بیشتر، به کاربردن طرح ها و شیوه های علمی، فنی و مجموعه شیوه هایی دارد که از آن طریق بتوان محیط زیست را سالم نگه داشت. به عبارت دیگر، با بکارگیری کاتالیزورها/ ابزار تصفیه گوناگون شرایط محیط زیست را در نقاط شهری می توان تا حد زیادی اصلاح کرد یا به کنترل درآورد.
تا اواسط قرن بیستم سطوح شهرنشینی در حد پائینی قرار داشت. تعداد شهرها نیز بسیار اندک بود؛ یعنی شرایطی که محیط زیست نسبتاً سالمی را به همراه داشت. به دنبال توسعه اقتصادی و صنعتی درون شهرها، اینگونه نقاط به لحاظ کالبدی - فیزیکی - نیز شاهد تغییراتی بوده اند. پیدایش تأسیسات صنعتی، پیدایش وسایل نقلیه موتوری، مصارف بالای بیشتر و نظایر آن، هر یک در جای خود محیط زیست شهری را به خطر انداخته اند.
همینطور، و علی رغم موارد یاد شده، گرایش به سوی شهرها و همچنین گسترش فیزیکی شهرها طی قرن 20 میلادی همواره ادامه داشته است؛ یعنی پدیده ای که امروزه خود نیاز به درمان های چند گانه دارد. شهرها جهت موفق ماندن خود نیاز به تغییر دارند. این بدان معناست که هر شهر موفقی در رقابت خود کوشا باشد، و در کارآفرینی خود پایدار بماند، و آن خود فرآیندی است که طی چند دهه گذشته تشخیص داده شده است
به دنبال گسترش شهرنشینی و اصلاحات محیطی، بسیاری از زمین های کشاورزی، معادن و جنگل ها هر چه بیشتر مورد تقاضا و استفاده قرار گرفتند. بدین گونه بهره برداری از منابع و جنگل ها خود ضمن اینکه امتیازات اقتصادی را در برداشتهاست، متعاقباً چالش ها و نارسایی های مربوط به محیط زیست، از بین رفتن جنگل ها، استفاده زیاد از منابع، تُهی شدن منابع و نظایر آن را نیز در برداشته است؛ یعنی مجموعه مواردی که نه تنها نسل های کنونی را با مشکلات مربوط به محیط زیست روبرو گردانیده است، نسل های آینده نیز تا حد زیادی با کمبود امنیت به لحاظ منابع طبیعی رو به رو خواهند شد. از این رو، برنامه ریزان جمعیتی، اجتماعی و محیط زیست همواره می بایست به گونه ای منسجم و یکپارچه به آینده نگری شرایط یاد شده اقدام نمایند.
تا سال 1900 میلادی تنها 43 شهر جهان دارای جمعیتی متجاوز از 500 هزار نفر بوده است، و تنها 16 شهر یک میلیون نفری به ثبت رسیده است . - Berry:2013 - این در حالی است که از سال 1900 میلادی به بعد و با ورود به قرن بیستم، تعداد کمی و کیفی نقاط شهری همواره شاهد تغییرات بی سابقه ای بوده است.
