بخشی از مقاله
چکیده
منابع طبیعی بستر حیات و توسعه پایداربوده و نقش مهمی در ایجاد اشتغال و امرار معاش بهره برداران دارد همچنین منشأ بسیاری از فعالیتهای تولیدی و اقتصادی کشور است . از این رو، حفظ، توسعه، احیا و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی باید در اولویت قرار گیرد.امروزه یکی از مشکلات منابع طبیعی بهر ه برداری بی رویه و تخریب وسیع عرصه های منابع طبیعی کشور است.
گیاهان داروئی جزئی از منابع طبیعی است و روند رو به گسترش استفاده از گیاهان داروئی و رونق اقتصادی در این حوزه ،سود جویان و جوامع محلی اقدام به برداشت بی رویه گیاهان داروئی از مراتع می نمایند که این برداشت غیر اصولی باعث از بین رفتن نسل این گیاهان خواهد شد. جلوگیری از برداشت بی رویه گیاهان داروئی از طبیعت و ترویج کشت گیاهان داروئی سازگار به شرایط اقلیمی هر منطقه از راهکارهای حفاظت منابع طبیعی و جلوگیری از تخریب آن می باشد.
کلمات کلیدی: گیاهان داروئی،تخریب منابع طبیعی،برداشت بی رویه
مقدمه
بهره برداری از عرصه های طبیعی و به عبارت دیگر ذخایر طبیعی در اکثر مناطق جهان امری شایع، سهل و تا حدودی غیر قابل کنترل است .جمع آوری غیر اصولی گیاهان ارزشمند از عرصه های طبیعی، خسارات جبران ناپذیری بر پیکر طبیعت وارد ساخته است .در حدود 1000 گونه در سراسر جهان بنا به همین دلایل در معرض انقراض قرار گرفته اند و با وجود ارزش و اهمیت زیاد گیاهان دارویی، هنوز در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه، جایگاه واقعی این منابع و ذخایر ارزشمند مشخص نشده و نقاط ضعف و تنگناهای قانونی فراوانی برای این بخش ملاحظه می شود.
سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است .براساس نظر گیا هشناسان و پژوهشگران، تعداد گونه های گیاهی ایران در حدود 8000 گونه است که از نظر تنوع گون های حداقل دو برابر قاره اروپاست .تحقیقات نشان داده است که بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادوی های و آرایشی بهداشتی هستند. به علاوه 1728 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران می باشند، منحصرا در سرزمین ایران رویش کرده و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب میشوند.
حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از 60 میلیارد دلار در سال 1996 به 100 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است و بر اساس پیش بینی بانک جهانی در سال 2050 گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود 5000 میلیارد دلار خواهد رسید.به گیاهی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم تمام یا اجزایی از آن به منظور اثرات بهداشتی، پیشگیری و درمانی در بدن انسان، حیوان و گیاهان به کار رود، گیاه دارویی گفته می شود .
امروزه داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده های دارویی را به خود اختصاص داده و به عنوان نوآوری های زیستی در عرصه پزشکی جایگزینی مناسب برای داروهای شیمیایی هستند .یکی از علل مهم این جایگزینی عوارض جانبی کمتر داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی است.حجم انبوهی از گیاهان دارویی مورد مصرف در صنایع دارویی و حتی موجود در بازار تجارت گیاهان دارویی از ذخایر طبیعی تهیه می شود .بنا به آمارها و ارقامی که توسط بسیاری از منابع و مراجع رسمی منتشر گردیده است، بیش از 80-90 درصد گیاهان و مواد خام مورد مصرف در صنایع و بازار از طبیعت جمع آوری شده است.
بخش عمده ای از گیاهان دارویی برداشت شده از طبیعت شامل محصولات فرعی جنگلی و مراتع از جمله صمغها، رزینها و... می باشند .هر ساله مقدار زیادی از محصولات فرعی جنگلی به شیوه های درست و نادرست وعمدتاً با اهداف سودجویانه توسط افراد مختلف جمع آوری می شود و روانه بازارهای مصرف می گردد.افزایش روزافزون تقاضا برای گیاهان دارویی، سهل الوصول بودن جمع آوری از طبیعت و هزینه اندک این نوع برداشت، روند کاهش ذخایر طبیعی را شتاب بخشیده است.
جوامع محلی در عرصههای منابع طبیعی برای گذران زندگی خود به طور مستقیم به محصولات جنگلی و مرتعی وابسته هستند. برای کشاورزانی که مجاور این عرصهها زندگی می کنند، جنگل و مرتع ذخیرهگاه بزرگ زیستی محسوب میشود و از خدمات متنوع آن همچون چوب سوخت، مواد ساختوساز و گیاهان دارویی استفاده میکنند.
برداشت بی رویه گیاهان داروئی و راهکارهای جلوگیری از آن
گیاهان داروئی جزءذخایر منابع طبیعی هستند و بسیاری از کشورها از یک چنین منبعی برخوردارند که نوع،تعداد و تنوع گونه های گیاهی آنها بر اساس شرایط و موقعیت جغرافیایی هر منطقه متفاوت است. متاسفانه سودآوری های کلان اقتصادی و توجه روز افزون تجارت جهانی به گیاهان داروئی مشکلات و مسائل ناگواری را برای این منابع بوجود آورده و نسل گونه های گیاهی را با خطر انقراض مواجه ساخته است؛ زیرا بخش عظیمی از تجارت،مربوط به گونه ای گیاهی داروئی است که از طبیعت جمع آوری شده و بعضاً با شیوه های نادرست،نه تنها به انقراض نسل گونه ها می انجامد، بلکه تنوع زیستی منطقه و جهان را نیز با خطر نابودی مواجه می سازد.
استفاده مطلوب،منطقی و بهینه از این منایع که به لحاظ فناوری بسیار کم هزینه و ساده تر از صنایع داروئی و شیمیایی است،می تواند ضمن تامین بخشی از نیازهای عمده درمانی و بهداشتی جامعه ،از خروج مقادیر متنابهی ارز جلوگیری کرده ومانع گسترش وابستگی به بیگانگان شود.در سالهای اخیر برداشت گیاهان دارویی از مراتع و جنگل در منطقه ارسباران به منظور تامین نیازهای معیشتی و همچنین فروش و کسب درآمد از آنها همانند سایر نقاط کشور افزایش چشمگیری یافته است که خطری برای کاهش و انقراض گونه های باارزش دارویی به حساب می آید.
به نظر می رسد جمع آوری گیاهان داروئی اگر در مسیر مناسب هدایت و مدیریت نشود در کنار سایر عوامل تخریب عرصه های طبیعی مشکل جدیدی برای جنگلهای ارسباران خواهد شد که بعنوان یک نگرانی مهم برای منطقه ارسباران تلقی میشود. تحقیق فوق مشخص کرده است که آموزش در راستای شناخت و آشنایی کشاورزان با شیوه های کشت و تولید گیاهان دارویی همچنین حمایتهای مالی و بیمه ای، حمایت جدی دولت از توسعه صنعت فرآوری گیاهان دارویی و استفاده چند منظوره از مراتع میتواند از انقراض گونه های دارویی جلوگیری و در توسعه جنگلهای ارسباران از راهکارهای عملی و مناسب به حساب آید.
با توجه به افزایش تقاضا برای مصرف داروهای گیاهی و تامین بخشی از این نیاز از گیاهان طبیعی میتوان عنوان کرد که یکی از منابع تهدید و تخریب گیاهان در طبیعت استفاده های دارویی می باشد. از حدود 422000 گیاه گلدار دنیا ، حدود 12/5 درصد 52000 - گونه - دارای خاصیت دارویی می باشد که از این تعداد حدود 8 درصد 4160 - گونه - در معرض تهدید و تخریب می باشند.نتایج بررسی گیاهان دارویی شمال پاکستان از دیدگاه اقتصادی نشان داد که عدم آگاهی افراد محلی از اهمیت اقتصادی و دارویی گیاهان موجب وارد شدن خسارت به پوشش گیاهی و نابودی گیاهان داروئی شده است.
مطالعه مراتع و رویشگاههای گیاهان داروئی در حوزه آبخیز زیلبرچای استان آذربایجان شرقی ،آثار و شواهد تخریب خاک و تغییرات پوشش گیاهی مانند دفرمه شدن گونه های درختچه ای، حضور گونه های مهاجم و حضور گونه های کم شونده را در مناطق صعب العبور را به خوبی نشان می هد. این مطالعه مشخص کرد که شدت تخریب با دوری و نزدیکی به روستاها و مراکز بهره برداری ارتباط داشته و در حواشی روستاها تخریب با شدت بیشتر و ترکیب گونه ای به شدت تحت تأثیر فرهنگ بهره برداری قرار گرفته و از شرایط طبیعی و پتانسیل خود فاصله گرفته است.
زادآوری در این مناطقعمدتاً از گونه های مهاجم و کم ارزش مرتعی بوده و آثاری از زادآوری گونه های کم شوند مشاهده نمی شوند، ولی در ارتفاعات زادآوری آنها بیشتر است.گیاهی چندساله بوده و از گیاهانی است که از جنبه های مختلف حفاظتی،صنعتی و داروئی مورد توجه قرار دارد .این گیاه به عنوان سپر کویر مشهور است و بهره برداری بیش از حد از آن باعث نابودی سپر کویر و کویرزایی خواهد شد.جامعه گیاهی اشنیان همراه با سایر جوامع گیاهی شورپسند به عنوان آخرین جوامع گیاهی محاط بر اکثر کویرهای داخلی، نقش سپر و محافظ را در کنترل و پیشروی کویر بر عهده دارند.
