بخشی از مقاله
چکیده
با افزایش سوانح طبیعی در طی چند دهه اخیر، کشورهای توسعهیافته روزبهروز به دنبال ارائه راهکارهای نوین با بهرهگیری از تکنولوژیهای روز دنیا در جهت کاهش خطر این سوانح برآمدهاند. در این میان تخمین خسارت احتمالی ناشی از هر سانحه طبیعی خاص در منطقه مورد مطالعه، یکی از اقدامات اساسی در جهت برنامهریزی و تصمیم گیری در خصوص اقدامات آمادگی و کاهش خطر سوانح است. کشور آمریکا با توجه به قرارگیری در معرض سوانحی همچون زلزله، سیل و طوفان اقدامات گستردهای در خصوص تخمین خسارات این سوانح انجام داده است.
در این مورد آژانس مدیریت اضطراری فدرال آمریکا - فما - نرمافزاری تحت عنوان هزِس - HAZUS - ارائهکردهاست تا بتواند با بهرهگیری از آن خسارات ناشی از سه سانحه یادشده را تخمین زده و اقدامات لازم را در جهت کاهش آسیب پذیری و تخریب ناشی از این سوانح انجام دهد. کشور ایران نیز با توجه به شرایط خاص جغرافیایی و طبیعی خود سالانه خسارات فراوان جانی و مالی در اثر وقوع سوانح طبیعی متحمل میشود. لذا آشنایی با روشها و سازوکارهای کشورهای پیشرفتهای همچون آمریکا در نحوه برخورد آنها با این سوانح و روشهای تخمین خسارت آنها میتواند درسهای ارزشمندی جهت استفاده در کشور ایران به تصمیمگیران، طراحان و برنامهریزان در سطوح مختلف کشوری ارائه دهد. در این مقاله سعی بر آن است تا با معرفی این نرمافزار گامی در جهت آگاهی بخشی مسئولین و متخصصین کشوری برداشته شود تا بتوانند با بهرهگیری از آن سامانهای متناسب با کشور ایران برپایه دادههای جغرافیایی و سرزمینی طراحی و اجرا نمایند.
مقدمه
سالانه میزان خسارات مالی و جانی ناشی از حوادث طبیعی رو به افزایش است. طبق گزارش شرکت بیمه اتکایی سوییس1 خسارات مالی وارده در اثر سوانح طبیعی و انسان ساخت سال 2016 در دنیا، 158 بیلیون دلار تخمین زده شد که تقریبا دو برابر خسارت وارده در سال 2015 یعنی 94 بیلیون دلار است؛ بهعلاوه در این سال تقریبا 10000 نفر جان خود را در اثر وقوع این سوانح از دست دادند - وب سایت شرکت بیمه اتکایی سوییس, . - 2017 این در حالی است که در کشور ایران نیز تعدد و شدت سوانح طبیعی رو به افزایش است. در سال 1395 وقوع سیلهای متعدد همچون سیل خوزستان و سیل سیستان و بلوچستان خسارات جبرانناپذیری به اقتصاد کشور وارد کرد؛ علاوه بر این تعداد تلفات جانی هم قابل ملاحظه بوده است.
با توجه به رشد روزافزون تلفات و خسارات ناشی از سوانح در دنیای مدرن امروزی، بسیاری از کشورهای سانحهخیز اقدامات موثری در جهت برنامهریزی کاهش خطرات سوانح انجام دادهاند. یکی از این اقدامات بهرهگیری از روشهای نوین در تخمین خسارات سوانح محتمل میباشد. تخمین خسارت سوانح نهتنها مکان و عوامل آسیبپذیری را برای مسئولین و برنامهریزان روشن میکند بلکه با پررنگکردن ضعفها و کمبودهای سامانه شهری و منطقهای در پاسخگویی به سوانح، امکان برنامهریزی صحیح و موثر را برای متخصصین و تصمیمگیران در سطوح مختلف کشور فراهم میکند.
در این میان کشور آمریکا برای تخمین خسارت سوانح محتمل خود از جمله زلزله، سیل و طوفان از نرمافزاری تحت عنوان هزِس2 بهره میبرد. این نرم افزار که توسط آژانس مدیریت اضطراری فدرال آمریکا توسعه یافته است، نه تنها امکان تخمین خسارت سوانح یاد شده پیش از وقوع را دارد بلکه میتواند با ابزارهایی جهت آزمون و خطا، میزان موثر واقع شدن اقدامات کاهش خطر را در صورت اجرا، اندازهگیری کند. در نتیجه طراحان و برنامهریزان را در تصمیمگیری در انتخاب شیوه کاهش خطر یاریمیدهد و میزان خطا تا سطح قابل ملاحظهای کاهش مییابد.
روش تحقیق
این پژوهش از نوع توصیفی- پیمایشی است و با استفاده از اسناد، متون و همچنین منابع اینترنتی در زمینه نرمافزار زِسه که یک ابزار کاربردی در تخمین خسارت سوانح طبیعی در آمریکا است، جمعآوری شدهاست.
یافتهها
معرفی نرم افزار HAZUS®MH
HAZUS®MH برنامه نرمافزاری آژانس مدیریت اضطراری فدرال آمریکا - فما - برای تخمین خسارات بالقوه بلایا شامل زلزله، سیل و طوفان میباشد . - هاشمیان, - 1395 تخمین خسارت در این نرمافزار در دو مقیاس منطقه ای و شهری امکانپذیر است. این نرمافزار میتواند با فراهمکردن پایه اطلاعاتی منطقی جهت اطلاعرسانی به تصمیمگیران در کلیه سطوح دولتی مورد استفاده قرار بگیرد تا اقدامات کاهش خطر، آمادگی، امداد و نجات، پاسخگویی و برنامهریزی و سیاستهای بازتوانی به طور موثر و صحیح صورت پذیرد. هزِس از نرمافزار سیستم اطلاعاتی جغرافیایی - GIS - برای جانمایی و نمایش دادههای مخاطره، آنالیزهای خسارات اقتصادی و تخریب ساختمانها و زیرساختها و تاثیرات بالقوه آن بر مردم و جمعیت بهره میبرد.
اولین نسخه این نرمافزار تنها برای مخاطره زلزله، در سال 1997 تحت عنوان HAZUS97 توسط فما عرضه شد که پس از آن سه بار به روز رسانی شد. نسخه چند مخاطرهای3 این نرم افزار اولین بار در سال 2004 توسط این آژانس ارائه شد - وب سایت موسسه ملی علوم ساختمان آمریکا , . - 2017 در حال حاضر این آژانس نسخه HAZUS®MH 4.0 را ارائه کرده است. و اخیرا مخاطره سونامی نیز به لیست مخاطرات این نرمافزار افزودهشده است
سازوکار و کاربرد نرم افزار HAZUS®MH
برای تخمین خسارت در نرمافزار هزِس لازم است ابتدا فهرستی از سرمایههای موجود و دادههای جغرافیایی تهیه و به لایههای اطلاعاتی نقشه وارد کرد. این داده ها که در 6 دسته کلی تقسیم میشوند شامل موارد زیر میباشند:
1. اطلاعات جمعیتی: تعداد جمعیت، وضعیت استخدام، مسکن
2. کاربری ساختمان: مسکونی، تجاری، صنعتی
3. تسهیلات ضروری: بیمارستانها، مدارس، پاسگاههای پلیس، ایستگاههای آتشنشانی
4. حملونقل: بزرگراهها، پلها، خطوطآهن، تونلها، فرودگاهها، بنادر، کشتیرانی
5. خدمات: فاضلاب، آب آشامیدنی، سوخت، گاز، انرژی الکتریکی، مخابرات
6. تسهیلات با امکان تخریب بالقوه بالا: سدها و خاکریزها، تسهیلات اتمی، سایتهای نگهداری مصالح مخاطره آمیز، تاسیسات نظامی
مدل های موجود در هزِس برای تخمین نتایج بر روی یک شهر یا منطقه مورد مطالعه مشخص، بر اثر سه نوع اولیه مخاطرات طبیعی شامل زلزله، سیل، و طوفان طراحی شده است. نتایج تخمین خسارت ها مقیاس و گستردگی تخریب که ممکن است نتیجه بالقوه مخاطره طبیعی باشد را توصیف میکند. برای تولید این اطلاعات،هزِس از دادههای تهیهشده در نرمافزار و یا دادههای تهیهشده توسط کاربران محلی استفاده میکند تا نوع و گسترش تخریب برای هر واقعه طبیعی مشخص را تخمین بزند. همچنین هزِس میتواند برای تخمین در معرض خطربودن سرمایههای محلی طبیعی که در نرمافزار وجود ندارند استفاده شود.
هزِس بیش از 200 لایه فهرست اطلاعاتی دارد که این فهرست به 2 دسته تقسیم می شود:
1. مشترک برای همه مخاطرات طبیعی شامل:
- انواع ساختمان ها شامل مسکونی، تجاری، صنعتی و اطلاعات سازهای این ساختمان ها - آیا اسکلت ساختمان چوبی، فولادی یا بتنی است ؟ مصالح به کار رفته در ساختمان چیست؟ -
- شریان های حیاتی4 مانند پل ها
- هزینه های جابجایی
- سرشماری نفوس
2. مختص مخاطره ای خاص - مانند زلزله - شامل:
- انواع ساختمان ها به طور مشخص با اطلاعات دقیق از نوع مهندسی ساختمان
- اطلاعات محیطی - میزان بارندگی، ترازهای زمین و... -
کاربرد HAZUS®MH در ارزیابی سانحه
خروجیهای هزِس را میتوان بهصورت نقشه یا به شکل جدول برای مرور و استفاده آسان و برقراری ارتباط با ذینفعان5 ارائه کرد. هزِس خروجیهای ارزیابی ریسک و تخمین خسارت را برای استفادههای زیر در اختیار کاربران قرار میدهد:
- برنامهریزی و کاهش خطرپذیری مخاطرات طبیعی احتمالی
- پیشبینی طبیعت احتمالی و محدوده پاسخ اضطراری مورد نیاز جهت رویارویی با سوانح طبیعی
- تدبیر و برنامهریزی بجهت بازتوانی و بازسازی پس از سانحه
هزِس نگرش ریسک بنیاد نسبت به مدیریت بحران را تسهیل میکند. با اطلاعاتی که این نرمافزار با توجه به موقعیت جغرافیایی در اختیار مخاطب قرار میدهد میتوان میزان خسارات مالی و جانی، و فواید کاهش خطر را ارزیابی کرد. هزِس نه تنها به ما اجازه ارزیابی وجود مخاطره را میدهد بلکه میتوانیم از طریق آن مکان مخاطره، و آسیبپذیری ساختمانها و مردم را ارزیابی کنیم. بهطورکلی کاربرد این نرمافزار به شرح زیر است:
1. تشخیص مناطق آسیب پذیر
2. ارزیابی میزان آمادگی در مواجهه با سانحه پیش از وقوع آن
