بخشی از مقاله
بررسي سوانح ريلي با رويکرد نقش عامل انساني در سوانح راه آهن ناحيه زاگرس
چکيده
به واسطه اهميت ايمني در حمل و نقل ريلي، شناخت عوامل موثر بر بروز سوانح و حوادث ريلي از اهداف مهم صنعت راه آهن محسوب ميشود. در مدل هاي ارائه شده در تحقيقات پيشين بر نقش عوامل انساني بسيار تاکيد شده است . با وجود اين تاکيدها، تعداد سوانح دراين صنعت کاهش چشمگيري نداشته است .اين مهم احتمال وجود عوامل ديگري را در بروز سوانح ريلي مطرح نموده است . براين اساس تحقيق حاضر با توجه به مطالعه مباني نظري درحوزه سوانح ريلي به ارائه الگوي عوامل انساني موثر دربروز سوانح ريلي مي پردازد.جامعه آماري پژوهش تعداد٣٠٠ نفرکارکنان بخش عملياتي راه آهن ناحيه زاگرس مي باشند که حجم نمونه به روش تصادفي– طبقه اي و استفاده از جدول (کرجسي- مورگان ) به تعداد ١٥٦ نفر تعيين گرديد. روش گردآوري داده ها پرسشنامه (محقق ساخته ) حضوري و مراجعه به اسناد و مدارک بوده و از روش تحقيق توصيفي -ميداني استفاد شده است ،جهت تحليل فرضيهاي تحقيق از آزمون ناپارامتريک کاي دو(خي دو) و همچنين براي رتبه بندي عوامل انساني سانحه ساز از آزمون فريدمن استفاده گرديد. نتايج تحقيق بيانگر اثبات مدل محقق ساخته عوامل انساني سانحه ساز ريلي مي باشد که اين عوامل عبارتند از عوامل جسماني و فيزيولوژيک کارکنان ، عوامل روحي رواني و رفتاري کارکنان ، عدم رعايت مقررات عمومي حرکت ، ضعف مديريت ايمني ،عوامل فيزيکي محيط کار،عدم آموزش و تجربه کافي و موثر کارکنان مي باشد که از بين اين عوامل عوامل روحي رواني و رفتاري کارکنان در ايجاد سوانح ريلي بيشترين نقش را داشته است و عدم رعايت مقررات عمومي حرکت از سوي کارکنان بخش عملياتي کمترين رتبه را به خود اختصاص داده اند همچنين راهکارهاي علمي و فني در جهت کاهش عوامل انساني سانحه ساز ارائه گرديده است .
واژه هاي کليدي
سوانح ريلي،عوامل انساني سانحه ساز،راه آهن
مقدمه
خطا جزئي از انسان است و اين جمله هنوز به عنوان جزئي از شخصيت وجودي ما انسانها تعريف مي شود. در حالي که سازمانها تلاش مي کنند به سطح خطاي صفر برسند ولي اين هدف يک هدف ايده ال ودر تمام ابعاد دست يافتني نيست . تا زماني که عملکرد انسانها در يک محيط پيچيده صورت مي گيرد خطا اتفاق خواهد افتاد و احتمال اين امر در شرايط استرس ، اضافه کاري و خستگي افزايش مي يابد. [١] سازمانها بايد خطاها را به صورت کارآمد مديريت کنند و از اين طريق احتمال خطا و تاثيرات ناشي از آن را کاهش دهند. در اين مقاله مفهوم خطاي انساني، انواع و اجزاء و عوامل آن مورد بررسي قرار مي گيرند.در تحقيقات انجام گرفته بدليل اهميت موضوع ايمني در سازمانها از تمام جهات از جمله بهره وري سازماني،به بررسي و پژوهش در زمينه حوادث و سوانح پرداخته اند، با توجه به نتايج تحقيقات عامل انساني در اکثر سوانح سازماني يک پاي ثابت علت وقوع سوانح و حوادث بوده است که اين مطلب لزوم تحقيق و پژوهش هرچه بيشتر در اين زمينه را ايجاب ميکند. با توجه به تحقيقات گسترده اي که در سازمانهاي مختلف صورت گرفته است ، اما اکثريت آنها فقط به بيان آمار و ارقام اکتفا کرده اند و به علل ريشه اي بروز خطاهاي انساني نپرداخته اند، و هميشه پاسخ به اين سوال براي فرد مبهم است که چرا انسان دچار خطا ميشود که همان خطاي او منجر به سوانح هولناکي ميگردد. در اين پژوهش ما ضمن ارائه آمارهاي وقوع سوانح و علتهاي آنها سعي کرده ايم درحد توان علل ريشه اي وقوع خطاهاي انساني را مورد بررسي قراردهيم .
پيشينه تحقيق
پيش از سال ١٩٣١ صاحبنظران و کارشناسان ايمني به اين نکته که شرايط فيزيکي عامل اصلي وقوع حوادث هستند، روي معيارهاي پيش گيرنده فيزيکي همچون حفاظ گذاري ماشين آلات ضبط و ربط محيط کار، بازديد هاي ايمني تاکيد داشتند واقدامات پيش گيرانه و اطلاع رساني ( درقالب بنر، پوسترو...)بطور خيلي مختصر و حتي از طريق افراد عام نيز اعمال مي گرديد. (هنريش ،١٩٣١).
متخصصين ايمني از سال ١٩٣١ عقيده اي بنيادين دارندکه خود فرد، علت ساده اما اصلي وقوع حوادث است ، اين عقيده براي اولين بار در نوشته اي ازهنريش (١٩٣١ )تحت عنوان (پيشگيري از حواث صنعتي)٢درج گرديد. قبل از سال ١٩٣١ اکثر فعاليتهاي عملياتي و اجرايي، تا حد ممکن سعي مي شد که ايمن انجام پذيرد با اين تفاوت که هيچ تئوري ومتد خاصي در اين زمينه ارائه نشده بود.
درسال ١٩٣١ هنريش اين موضوع را با ارتقاع و غني سازي بعضي از تئوريها در مشاغل صنعتي مطرح نمود. [٢]
هنريش حتي پا را فراتر گذاشت و ادعا کرد حوادث توسط افراد ايجاد ميشوند وبزرگي حوادث بنا به علت اعمال نا ايمن افراد است تا به علل شرايط فيزيکي. وي تئوري خود را با اين آمار پشتيباني نمودکه ٨٨% درصد از وقوع حوادث مرتبط با اعمال ناايمن است ، نه شرايط نا ايمن او نشان داد که متخصصين ايمني نه تنها در کار روي بحث علل حوادث و شرايط نا ايمن دچار اشتباه شده اند بلکه حداقل ٨٨%از وقت خود را تلف نموده اند. به اين واقعيت موافقيم که زماني متدولوژي تحقيق و اشکال عمده مطرح شده توسط وي معني دار نبود ويا حداقل اينکه طرفداراني نداشت ولي اکنون مي دانيم که تفکرش معني و اعتبار لازم را داشته ودارد. از نظر او فرد عامل اصلي وقوع حوادث است .[٣]
عوامل انساني رشته هاي علمي مرتبط بافهم از تعامل ميان انسان و ساير عناصر يک سيستم است که شامل نظريه ، اصول و اطلاعات و روشهاي ديگر براي تصديق و طراحي بمنظور بهينه سازي رفاه انساني و عملکرد کلي سيستم است .[٤]عوامل بروز سوانح عبارتند از:١- عللي که به شرايط مکانيکي و فيزيک محيط کار بستگي دارد عدم کفايت حفاظ مکانيکي در محيط ، معيوب بودن ابزار کار، آلودگي هوا، عدم ايمني ساختمان ، نبود وسايل ايمني مانند دستکش ، عينک و...٢ - عللي که به رفتار کارکنان در محيط کاربستگي دارد. بي توجهي به روش صحيح کار، شوخي بيجا، عدم دقت در انتخاب موضع مناسب ، استفاده نکردن از وسايل ايمني و از همه مهم تر باور هاي کارکنان و تعرضات فرهنگي در مورد علت سوانح و همچنين روش هاي پيشگيري عبارتنداز: انتخاب وبکار گماري صحيح ، تشخيص کارکنان مستعد حادثه ، برقراري انظباط ،سرپرستي لازم و موثر[٥]محققين مختلف تقسيم بندي هاي گوناگوني را در باره علل و عوامل مؤثر در بروز خطاهاي انساني ارائه کرده اند. براي مثال کروان (١٩٩٨)٣و نيلس (١٩٩٦)٤ اصليترين علل خطاهاي انساني را در گروه هاي زير طبقه بندي کرده اند که عبارتند از: زمان ، آموزش وتجربه ، دستورالعملها، سازماندهي وظايف ، پيچيدگي وظيفه ، استرس ، خستگي، محيط کار.[٦]
متن اصلي مقاله
براي انجام پژوهش از دو روش يکي انجام پرسشنامه از کارکنان بخش عملياتي در مورد موضوع تحقيق و ديگري مطالعه کتابخانه اي و بررسي اسناد مربوط به سوانح ريلي، در راه آهن ناحيه زاگرس طي سالهاي ٨٨ الي ٩٣ ميپردازيم ، تحليل اطلاعات در يافتي از پرسشنامه ها را با استفاده از آزمونهاي خي دو(کاي)صورت گرفته است . در امر تحليل اطلاعات پرسشنامه ها از نرم افزار( ٢٠ SPSS)5 و همچنين براي رسم نمودارهااز نرم افزار6(2007)EXCEI استفاده شده است و روش ديگر انجام اين پژوهش استفاده از مطالعه اسنادي نرم افزار اکسل ٢٠٠٧ :٦ است که با مراجعه به اداره کل راه آهن زاگرس و گروه حفاظت ايمني و نظارت برشبکه ريلي که به گروه سوانح مشهور است ضمن بررسي کليه سوانح رخ داده شده در محدوده جغرافيايي راه آهن ناحيه زاگرس و علت وقوع آنها بر اساس راي کميسيون سوانح (کميسيوني است متشکل از افراد خبره در امور سوانح ريلي که بعد از وقوع هر سانحه تشکيل شده و علت يا علتهاي وقوع سانحه را مشخص مي کنند) در طي سالهاي ٨٨ الي ٩٣ کليه سوانح را به تفکيک بررسي کرده و ميزان سوانح اي که بدليل خطا نيروي انساني رخ داده اند را مشخص کرده وآنها را مورد بررسي قرار داده ايم .در بررسي سوانح ريلي را آهن ناحيه زاگرس طي سالهاي ٨٨ الي ٩٣ با استفاده از مطالعات اسنادي سوانح ،به نقش عوامل انساني در بروز سوانح پرداخته و ميزان آن را مشخص کرده ايم که در جدول ذيل نشان مي دهيم .
همانطور که در جدول مشخص شده است عوامل انساني سهم زيادي در وقوع سوانح ريلي دارا مي باشند، همچنين دراکثر تحقيقات انجام گرفته در حوزه سوانح ريلي و ديگر حوزه ها بيشتر به ارائه آمار و ارقام بروز سوانح پرداخته شده است و هميشه جاي اين سوال در ذهنها باقي مي ماند که علت ريشه اي بروز خطاهاي انساني که سبب ايجاد سوانح ميگردند چيست ؟ در اين تحقيق ما سعي ميکنيم که به علل ريشه اي بروز سوانح ريلي در ناحيه زاگرس از نظر کارکنان بخش عملياتي، افرادي که بطور مستقيم با سير وحرکت قطارها در ارتباط هستند ازجمله (متصديان ترافيک ، روساي قطار، لکوموتيورانان ، مانور، سوزنبانان ، بازديد کنندگان آلات ناقله ) به بررسي خطاهاي انساني که سبب بروز سوانح ريلي شده اند بپردازيم ، بدين منظور جامعه آماري در اين پژوهش کارکنان بخش عملياتي راه آهن ناحيه زاگرس به تعداد ٣٠٠ نفر که نمونه پژوهش را با استفاده از جدول (کرجسي-مورگان )به تعداد ١٥٦نفر با روش تصادفي-طبقه اي مشخص گرديد، و جهت جمع آوري اطلاعات تحقيق از پرسشنامه محقق ساخته (عوامل انساني سانحه ساز) با پايايي آلفاي کرونباخ (٨٦١/.=α) وهمچنين آزمون دقيق فيشر(٥٣٠/.=α) مورد تاييد واقع گرديد و روايي آن نيز از نظـر کارشناسـان و صـاحبنظران بخش سوانح مورد تاييد قرار گرفت . با توجه بـه مطالعـات پيشـينه از جمله ،(ون ون و همکاران ،٢٠١١)٧ تحقيق مدل محقق ساخته عوامل انساني سانحه ساز که در ذيل نشان داده ميشود مـورد بررسـي قـرار گرفت .[٧]
فرضيه هاي تحقيق
١- بين عوامل جسماني و فيزيولوژيک کارکنان وسوانح ريلي ارتباط معني داري وجود دارد.
٢- بين عوامل رواني و رفتـاري کارکنـان و سـوانح ريلـي رابطـه معني داري وجود دارد.
٣- عدم رعايت مقررات عمومي حرکـت از طـرف کارکنـان رابطـه معني داري با بروز سوانح ريلي دارد.
٤- مديريت ايمني ناقص يا ضعف مديريت ايمني رابطه معني داري با بروز سوانح ريلي دارد.
٥- عوامـل فيزيکـي محـيط کـار(درجـه حـرارت ، درصـد رطوبـت ، روشنايي، کيفيت هواي محيط کار و غيره ) رابطه معني داري با سوانح ريلي دارد.
٦- بين عدم آموزش و تجربه کافي کارکنان و سـوانح ريلـي رابطـه معني داري وجود دارد.
تجزيه وتحليل يافته ها
بعد از گرداوري اطلاعات از طريق پرسشنامه با توجـه بـه اينکـه پاسخگويي به سوالات پرسشنامه براساس طيف ٥ گزينـه اي ليکـرت صورت گرفت ، پاسخگويي از خيلي کم ، کم ، متوسـط ، زيـاد و خيلـي زياد تعيين گرديد پس از کمي سازي پاسـخهاي پرسشـنامه ، متغيـر وابسته (سوانح ريلي) پژوهش را نيز در سه سطح کم ، متوسط و زيـاد با توجه بـه پاسـخها در نظـر گـرفتيم بگونـه اي کـه افـرادي کـه در پاسخگويي به سوالات کم و خيلي کم را انتخاب کرده بودنـد از نظـر آنها تاثير متغيرهاي مستقل تحقيق (عوامل جسماني، عوامـل روحـي رواني، عدم رعايت مقررات ، ضعف مـديريت ايمنـي، محـيط فيزيکـي کار، عدم آموزش وتجربه ) در ايجاد سوانح ريلي(متغيـر وابسـته ) کـم است و همچنين افرادي که پاسخ متوسط به سوالات دادن از نظر آنها تاثير متغيرها مستقل بر وابسته متوسط است و در نهايت افرادي کـه در پاسخگويي به سوالات گزينه هـاي زيـاد وخيلـي زيـاد را انتخـاب کرده بودند از نظر آنها تاثير متغير هاي مستقل بر متغير وابسته زياد مــي باشــد. تحليــل آزمـــون فرضــيات را از طريــق آزمونهـــاي ناپارامتريک (کاي دو)يا همـان خـي دو درسـطح معنـي داري ٥%=α انجام شدکه نتايج درجدول (٢) نشان داده مي شوند.
در این تحقیق ما برای هر کدام از فرضیه ها فرض H0 و H1 به صورت زیر در نظر گرفتیم
H0 : بين متغير مسـتقل هرفرضـيه و متغيـر وابسته (سـوانح ريلـي) رابطه وجود ندارد.
H1 : بين متغير مستقل هرفرضـيه و متغيـر وابسته (سـوانح ريلـي) رابطه وجود دارد.
براي بررسي فرضيه ها از آزمونهـاي کـاي دو(خـي دو)مورد استفاده واقع گرديد که نتايج آن در جدول ذيل نشـان داده مي شود.
جدول (٢): جدول نتايج تحليل فرضيات (وابستگي متغير مستقل و وابسته )
