بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر که با سرعت و عمدتا مدیریت ناصحیح استفاده از منابع آب و خاک و دخالت بدون برنامه بشر در طبیعت، فرسایش خاک زندگی انسانها را تهدید می کند. باید با تفکر و تعمق راه حلهای مقابله با فرسایش دنبال شود. شاید یکی از راههای مناسب و موثر استفاده از تجربیات گذشتگان و روشهای سنتی باشد که به ضرورت نیاز و با پشتیبانی کوله باری از تجربه در طول زمان بوجود آمده و بصورت عملی نیز مورد آزمایش قرار گرفته است.
براین اساس در این مقاله سعی بر آن است که نقش روش سنتی تراس بندی و سکو بندی برای کنترل فرسایش، حفاظت خاک و احیاء و ایجاد اراضی جدید در مناطق کوهستانی استان زنجان بررسی شود. استان زنجان در شمال غربی ایران واقع شده است. کمبود زمین مناسب برای کشاورزی این استان از مشکلات و معضلات تاریخی و همیشگی آن بوده است. استان زنجان از نظر اقلیمی دارای اقلیم خشک تا نیمه خشک با متوسط بارندگی سالانه 360 میلیمتر در سال می باشد.
جهت انجام این تحقیق ابتدا اقدام به جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز گردید. با استفاده از این اطلاعات و داده ها تعداد 34 روستا انتخاب و با استفاده از پرسشنامه طراحی شده، روش سنتی تراسبندی و سکوبندی در آنها مورد ارزیابی قرار گرفت.
براساس نتایج بدست آمده از این تحقیق در حدود %70 از مناطق مورد بررسی این سازه ها بصورت یک روش متداول و رایج بوده و اکثر اهالی دارای اراضی از این نوع می باشند. نسبت سود به هزینه این روش با نرخ تنزیل %20 برابر 1/5 می باشد. پس بر این اساس اجرای این روش بصورت سنتی دارای توجیه اقتصادی بوده و پویایی لازم را به همراه دارد. در مورد کنترل فرسایش و حفاظت از منابع آب و خاک می توان گفت با انجام عملیات تراس و سکوبندی پنج عامل مهم از عوامل موثر در فرسایش یعنی ضریب فرسایشی مربوط به طول - L - ، درصد شیب - S - ، ضریب مربوط به نحوه استفاده از زمین یا عملیات زراعی - C - و ضریب مربوط به اقدامات حفاظتی خاک - P - بطور بسیار چشمگیری کاهش می یابد و از این طریق میزان و شدت فرسایش در اراضی دارای این نوع سازه به مقدار زیاد کاهش می یابد.
مقدمه
خاک بعنوان جایگاه رشد و نمو گیاهان و موجودات، امانتی است که به انسان سپرده شده تا با بهره برداری صحیح و حفاظت از آن بقای نسل خویش و سایر موجودات را تضمین نماید .[ 5] در عصر حاضر که با سرعت و عمدتا مدیریت ناصحیح استفاده از منابع آب و خاک و دخالت بدون برنامه بشر در طبیعت، فرسایش خاک زندگی انسانها را تهدید می کند
باید با تفکر و تعمق راه حلهای مقابله با فرسایش دنبال شود. شاید یکی از راههای مناسب و موثر استفاده از تجربیات گذشتگان و روشهای سنتی باشد که به ضرورت نیاز و با پشتیبانی کوله باری از تجربه در طول زمان بوجود آمده و بصورت عملی نیز مورد آزمایش قرار گرفته است
براین اساس در این مقاله سعی بر آن است که نقش روش سنتی تراسبندی و سکوبندی برای کنترل فرسایش، حفاظت خاک و احیاء و ایجاد اراضی جدید در مناطق کوهستانی استان زنجان بررسی شود. استان زنجان با وسعتی در حدود 22164 کیلومتر مربع در قسمت مرکزی شمال غربی ایران واقع شده است. این استان دارای پستی و بلندیهای زیاد است. کمبود زمین مناسب برای کشاورزی این استان از مشکلات و معضلات تاریخی و همیشگی آن بوده است. استان زنجان از نظر اقلیمی دارای اقلیم خشک تا نیمه خشک با متوسط بارندگی سالانه360 میلیمتر در سال می باشد
تراس - - Bench terrace یا سکو - Gradoni، - Banquette عبارت است از پلکانی نمودن اراضی شیبدار که دارای خاک مناسب می باشد. بعبارت دیگر تبدیل اراضی با شیب تند - بیش از - %25به تعدادی پله با سطح تقریبا افقی با دیواره های تقریبا عمودی است. این کار به منظور از بین بردن شیب در مناطق دارای خاک زیرین نفوذ پذیر جهت انجام زراعت و کاشت درختان می باشد
این حذف شیب در اراضی شیبدار چندین مزیت دارد. از نظرکنترل فرسایش باعث کاهش سرعت رواناب و در نتیجه قدرت کنش آب شده و از این طریق فرسایش کاهش یافته و باعث حفاظت خاک می شود. همچنین با توجه به شیب تند این اراضی، کشاورزی و فعالیت زراعی بر روی آنها امکان پذیر نیست که با انجام تراس و سکوبندی این مهم فراهم شده و بعبارت بهتر اراضی جدیدی را در مناطق پر شیب و کوهستانی احیاء و ایجاد می نماید. از نظر بهره برداری مناسب و بهینه از زمین و خاک، اجرای این سازه در اراضی کشاورزی باعث صرفه جویی در میزان مصرف آب، نیروی انسانی و بطور کلی هزینه های بهره برداری از زمین و افزایش محصول می شود. این سازه بیشتر در مناطقی احداث می شود که دارای شیب نسبتا تندی بوده - مثلا مناطق کوهستانی و کوهپایه ای - و زمین مسطح کافی برای کشاورزی وجود نداشته باشد. تراس بندی و سکوبندی به شکستن شیب بصورت تفکیک و جداسازی اراضی شیبدار بشکل قطعات مستطیل مسطح و یا شیارهایی با عرض کم - ایجاد پلکان - گفته می شود
شکل - - - 1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
مشخصات فنی
تراسهای احداثی در هر منطقه با توجه به وضعیت زمین - شیب، سختی و استحکام، کیفیت و غیره - ، قدرت مالی، نیروی انسانی ، امکانات، میزان آب استحصالی و مسایل طبیعی دارای ابعاد مختلفی هستند. بطوریکه از طول 2 تا بیش از 50 متر، عرض 2 و کمتر تا بیش از 15 متر و ارتفاع کمتر از 1 متر تا 2 متر تغییر می کند. این تراسها و سکوها بیشتر با استفاده از امکانات اولیه مانند بیل و کلنگ و نیروی انسانی احداث می گردد. در بعضی مناطق برای استحکام بخشیدن به تراسها و سکوها کناره های آن سنگ چین میشود
بر اساس بررسیهای صورت گرفته در صورت رعایت مسایل نگهداری سالانه یعنی رسیدگی و مرمت قسمتهایی که بنا به دلایلی از قبیل سیلابهای محلی و فعلی و عبور حیوانات تخریب شده اند و انجام فعالیتهای کشت و زرع مطابق با قابلیت زمین، عمر محدودی ندارند - عکس - 3، ولی در صورتیکه موارد یاد شده رعایت نشود، رفته رفته سازه تخریب شده و به طور کلی از بین می رود.
شکل - - - 2 انواع سکوبندی بر اساس شیب
