بخشی از مقاله
چکیده :
نظامی از شاعران تصویرگرا و هنرمندی است که زبان شاعرانهء او، ابعاد گستردهای از هنر زیبایی سخن را در خود جای میدهد. »دنیا« یکی از موضوعات محوری خمسه است که نظامی در ارائهء تصاویر شاعرانه، خلاقیت و ابتکار خود را به نمایش میگذارد. دقت در انتخاب الفاظ، تازگی خاصی به توصیفات نظامی بخشیده است غالب تعابیر و توصیفات نظامی از دنیا بیانگر فریبناکی و هوس انگیزی دنیاست.
نظامی برای نشان دادن جزئیات این فریبناکی و هوسانگیزی دنیا، علاوه بر استفاده از اطلاعات و محتوای فکری و فلسفی خود، از صورخیال و ابعاد زبانی کلام نیز به گونهای هنرمندانه بهره جسته است. تصاویر بلاغی مرتبط با »دنیا« غالبا با هدف تبیین وجه منفی دنیا شکل گرفتهاند و شاعر با استفاده از استعاره و تشبیه، به خلق تعابیر و تصاویر شاعرانهای دست یازیده است. به کارگیری عناصر انتزاعی، مذهبی، مکان، اشکال هندسی، اشیا، تصاویر انسان، حیوانات و طبیعت در به تصویر کشیدن این موضوع نشان از معرفی دقیق چهره دنیا و شناخت آن دارد.
-1 مقدمه:
جمالالدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی، معروف به نظامی گنجوی، شاعر و داستان-سرای بزرگ ایرانی ودر شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلّم ادب است. خمسه یا پنج-گنج، گنجینهی پربهایی است که از نظامی گنجوی به یادگار مانده است؛ نظامی در زمرهء گویندگان توانای شعر فارسی است، که نه تنها دارای سبکی متمایز است، بلکه تأثیر شیوه او بر شعر فارسی نیز درشاعرانِ پس از اوکاملاً مشهود است.
نظامی از دانشهای رایج روزگار خویش - علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی و زبان عرب - آگاهی وسیع داشته و این خصوصیت از شعر او بهروشنی دانسته میشود.»وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافتهاست
دنیا یکی از موضوعاتی است که نظامی با ظرافت و دقت خاص به آن پرداخته است نظامی به ناپایداری، بیارزش بودن و بیوفایی، دغلکاری، ناسازگاری دنیا با آدمی و...تأکید دارد. از نگاه نظامی دنیا با این صفات شایستهء دلبستگی نیست. شاعر در تصویرهای گوناگون چهره واقعی دنیا را برای مخاطب آشکار میکند و بیان میدارد که دنیا محل گذر و دل نبستن به تعلقات آنست از این رهگذر در مییابیم که قدرت تصویر آفرینی او از دنیا تأمل برانگیز است .در این مقاله قصد داریم دنیا را از دریچه نگاه شاعر ببینیم و گوشهای از هنرمندی شاعر را در موضوع » تصاویر شاعرانه دنیا در خمسه « بررسی و تحلیل نماییم.
پیشینهء تحقیق :
درباره نظامی آثار فراوانی به صورت کتاب و مقاله به چاپ رسیده است. بجز کتاب گنجینه حکمت در آثار نظامی اثر منصور ثروت که بحثی درباره توصیفات دنیا آمده ، درباره ی تصاویر دنیا در خمسه، مقالهء مستقلی با شیوه و نحوه تحلیل پژوهش در پیش رو ، دیده نشده است. گفتنی است در این پژوهش کل ابیات خمسه بررسی و تحلیل گردیده است .
-2تصاویر شاعرانهء نظامی از »دنیا« از نظر موضوع در خمسه
صور خیال نظامی درباره »دنیا« از لحاظ موضوعی نیز قابل بررسی است . وی از عناصر گوناگونی برای خلق تصاویر شاعرانه بهره برده است و آن را چرخانده و از جنبه های مختلف بدان نگریسته است از مکان، طبیعت، اشیا، مذهب، حیوانات، انسان، تصاویر انتزاعی، اشکال هندسی و عناصر بازی که در این مقاله به طبقه بندی مهمترین این عناصر پرداخته میشود. در همهء این تصویرهای نظامی، دنیا عنصری ماند که همیشه رنگ عوض میکند و در حال تغییر جامه و شکل خودش است. بنابراین تنوع تصویرها در تعدد جامه ها و تناسب و پیام هر یک از آنها میباشد. از این روی هنر شاعر را در گزینش و آرایش و انطباق این جامه ها میبینند و جهان بینی اش را درآنها مییابند. جامه ها را در تعبیری محدود میتوان مشبهٌ به نامید و مدعی شد درک» دقیق مشبهٌبه ، جهانبینی و شخصیت و محیط هنرمند را برای ما ترسیم میکند و از آن میتوان به دنیای درونی و روحی نویسنده و شاعر راه یافت.
-2-1تصاویر مکانی »دنیا: «
از مجموع 155 تصویر شاعرانه درباره دنیا ، 74 مورد از تصاویر ، تصاویر مکانی است چنانکه در هالهء تصویری - 2- 1 - مشاهده میکنید و 47/74 درصد تصاویر را در بر میگیرد و به سه قسمت تقسیم کردهایم.
-2-1-1تصاویری که شاعر در آن دنیا را با ذکر مکانهایی به تصویر کشیده است ، اینگونه تصاویر اغلب بیانگر دردها و مشکلات زندگیند و بر ناپایداری و بی اعتباری دلالت دارند و دارای بعد منفی هستند همچون دامگاه
