بخشی از مقاله
چکیده
بیتردید جهان و آنچه در آن است برای وصول به کمال بنا شده است؛ بنابراین، بهرهبرداری از دنیا اگر در مسیر کمال باشد، مقدمهی کمال محسوب میشود. در آثار مولانا، دنیا مورد نکوهش قرار گرفته، به گونهای که ممکن است چنین برداشت شود که دنیا مایهی درد سر و پدیدهی زشتی است که موجب فریب و گمراهی انسان میشود؛ اما واقعیت آن است که مولانا در کنار نکوهش دنیا، گاه آن را تحسین کرده است. در واقع، این دلبستگیها و تعلّقات روحی به دنیا است که پیامدهای ناگوار و تبعات سوئی به دنبال دارد و همینها مورد مذمّت قرار گرفته است. از نظر مولانا دنیا همچون زن جادوگری است که سحر و جادویش باعث فریب آدمیان میشود.
زندان است و انسانها زندانیان گرفتار در این زندان؛ صحرای خشک و لمیزرعی است و انسانها همچون قوم بنیاسرائیل گرفتار در این صحرا. دنیا در تمثیلات، تصویرسازیها و تشبیهات مولانا تعبیرات گوناگونی دارد؛ نظیر ویرانه، شراب، زندان، زهر، قمار، گنده پیر و عجوزه، حشیش، شهد، خواب، دام، جیفه، عروس، خم، اشکمگاه، قنطره، دانه، خوک، باغ، مدرسه، کهربا، لعب و لهو، سوراخ، بازار، قهرخانهی کردگار، شب، چاه، تیه، دریا، خانهی بیرخنه و روزن، تمساح، درزی، ده، کشتگه، جوز پوسیده، گلخن و ... که در این نوشتار به بررسی آن پرداخته شده است.
کلیدواژهها: دنیا، تمثیل،مذمّت، مولانا
مقدمه
بحث در مورد دنیا و جهان مادی و چگونگی آن از مهمترین مباحثی است که همواره در ادب عرفانی مطرح بوده است و شاعران و اندیشمندان مکررا از آن سخن گفتهاند که این سخنان به قدری زیاد است که باید برای هر شاعری پروندهای جداگانه برای بررسی نگرش او به دنیا و جهان مادی و جسم تشکیل داد. شاعران بزرگ ادب پارسی هر کدام تعابیر خاص و صفات گوناگونی برای دنیا برشمردهاند. یکی از پرکاربردترین مضامین به کار رفته در آثار مولانا نیز بحث دنیا و نکوهش آن است. در این نوشتار میکوشیم ایماژها، توصیفها، تشبیهات و تمثیلهای مولانا را دربارهی دنیا تحلیل و بررسی کنیم.
پیشینهی تحقیق
در این زمینه مطالبی نگاشته شده است. »دنیا از دیدگاه مولوی در مثنوی« مقالهای از محمد بهنام فر است. همچنین استاد کریم زمانی هم در کتاب میناگر عشق از صفحات 792 تا 811 تا حدودی دیدگاه مولانا را در مورد دنیا نشان میدهد که راهگشاست. اما در این مقاله به ایماژها و تصویرسازیها، توصیفها، تشبیهات و تمثیلهای مولانا دربارهی دنیا پرداخته شده است که کاری بدیع است.
دنیا و عرفان
دنیا از نظر یک عارف شایستگی دل بستن را ندارد و» به دیدهی عارفان دلبستگی به آن از جملهی مهالک است - «سجادی، - 393 : 1379 از نظر عارف دنیا »یعنی قرب سالک به نفس خود - «همان: - 394 مولای متقیان امام علی - علیهالسلام - در نامهای به سلمان فارسی از چهرهی واقعی دنیاچنین پرده برداشته است: »دنیا چون مار خوش خط و خالی است که لمس آن و تکیه بر آن چون پوست نرمی دارد؛ لذتبخش است ولی سم آن مهلک و کشنده است. پس از جاذبههای شگفتآور دنیا رویگردان؛ چرا که زمان کوتاهی در آن خواهی ماند. غصههای آن را از دل بیرون کن؛ زیرا به جدایی از دنیا و دگرگونی حالات دنیا یقین داری. هنگامیکه به دنیا خو گرفته و در پرنیان آن آرمیدی بیشتر بترس زیرا خو گرفته به دنیا همینکه به کنج عافیت دنیا خزید و به خوشگذرانی و شادمانی آن اطمینان کرد؛ زود است که او را به تلخکامی کشاند. و هرگاه که به دنیا انس گرفت و در آسایش آن آسوده شد. ناگهان به وحشت دچار میشود.« - نهجالبلاغه، نامهی - 68
بررسی لغوی و مفهومی »دنیا«
کلمهی »دنیا« مؤنث »أدنی« و صفت تفصیلی است، به معنای نزدیکتر1 که بر اثر کاربرد و استعمال زیاد، غالبا موصوف آن حذف میشود. این کلمه اگرچه امروزه به معنای اسم هم به کار میرود مثلاً، گفته میشود: دنیای حیوانات، دنیای ارتباطات و دنیای مادی اما در آیات و روایات، معنای وصفی آن لحاظ شده است.در قرآن کریم، در بیش از هفتاد آیه، دنیا با موصوف ذکر شده که موصوف آن کلمهی »حیاه« است؛ مثل:وَ مَا الْحَیَاهُ الدﱡنْیَا» إِلاﱠ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ« - انعام: - 32؛ وَ مَا الْحَیَاهُ الدﱡنْیَا» إِلﱠا مَتَاعُ الْغُرُورِ« - حدید: - 20؛و در بعضی آیاتدیگر وصف آسمان قرار گرفته است: إِنﱠا زَیﱠنﱠا السﱠمَاء الدﱡنْیَا» بِزِینَهٍ الْکَوَاکِبِ. - «صافّات: - 6برخی واژه »دنیا« را از »دنائت« به معنای پستی و حقارت دانستهاند.2 اما به نظر نمیرسد در این واژه چنین حیثیتی ملحوظ باشد؛ زیرا در مقابل کلمه »دنیا« کلمه »آخرت« به کار رفته است. اگر دنیا در مفهوم »پستتر« به کار رفته بود، مناسب این بود که در قبال آن، واژه »علیا« و »اشرف«و نظایر آن، که متضمّن ارزش بیشتر و والاتر است، استفاده شود.3
دنیا در آثار مولانا
دنیا از نظر مولانا تعلق قلب است به هر چیزی که انسان را از خدا غافل سازد. مولانا معتقد است: اصل باغ و گلزار جهان در جان و روح است که انعکاس آن بر آب و گل دنیا افتاده است. او دنیا را زن جادوگر میداند که با سحر و افسون همه را فریب میدهد. در نظر او تمام موجودات و ممکنات دنیا در حال تغییر و تحولاند. علاوه بر اینها در موارد متعددی از داستانهای پیامبران نیز برداشتهای لطیف و تمثیلی خاص از دنیا ارائه میدهد.مولانا با آن که از دنیا با تغییراتی نظیر: چاه، زندان یاد میکند که هر چیز زودتر باید از آن رهایی یافت اما در عین حال کل عالم را چون سبویی میداند که از علم و جمال سرشار است.»دنیا نزد محققان صوفیه هر چیزی است که انسان را از خدا مشغول دارد و حظ نفس در آن باشد و بدین معنی حالتی است از احوال قلب و آن توجه به دل است به لذت
