بخشی از مقاله
چکیده
فضا از عوامل شکل دهنده ی شعر است و حال و هوایی ایجاد میکند که کلیت شعر در آن جای میگیرد، جریان شعر را به پیش میبرد و مخاطب را درگیر شعر میکند. در برخی از دورههای شعر فارسی دگرگونیهای زیادی در فضای شعری ایجاد شده است؛ بهگونهای که شعر در حال و هوا و فضایی متفاوت از دوران پیش از خود سیر کرده است.
در دهههای اخیر وقوع انقلاب اسلامی و حوادث بعد از آن بخصوص جنگ تحمیلی، تأثیر عمیقی بر شاعران انقلابی نهاد و فضای شعر این دوره را متفاوت ساختبررسی. این فضاهای شعری و عوامل مؤثّر بر ساخت آنهاخصوصاً، در شعر سیدعلی موسوی گرمارودی که از شاعران بزرگ و مطرح انقلاب است، موجب تحلیل بهتر و شناخت عمیقتر ما از شعر این دوره است.
بر اساس یافته های این مقاله، در مجموعهشعر »تا محراب آن دو ابرو«، عاطفه، توصیف، واژگان، تصویر، صفت، تصویر کانونی، روحیات شاعر، موسیقی، لحن، تلمیحات، سادگی و بیپیرایگی و روایت مهمترین مؤلفههای سازندهی فضای شعر موسوی گرمارودی بودند و فضاهای شعری و حال و هوای حاکم بر سخن او را در این مجموعه تشکیل میدادند.
.1 مقدمه
شعر و سخن شاعرانه نیز چون بسیاری دیگر از موضوعات و مسایلی که انسان به آنها فکر میکند یا در خیال خود میپروراند، دارای فضایی است. فضا وجود مادی ندارد؛ ولی این قابلیت را دارد که در وجود خود عناصری مادی یا معنوی را جای دهد. انسان تنها زمانی قادر است حالتی خاص،مثلاً ناراحتی یا خوشحالی را به دیگران منتقل نماید که فضایی غمگین یا شاد ایجاد کند و این فضا نیز توسط دیگران قابل درک باشد.
شاعر هم فردی مثل سایر انسانها است. او در زندگی خود به نگرشی خاص میرسد و میخواهد سایرین را از این نگرش آگاه کند؛ بنابراین نیاز دارد تا فضایی را ایجاد نماید. شعر، فضای اوست و شعر در خود کلماتی منظوم، دارای وزن و ریتم را جای داده است. هنگام خواندن شعر یا در پایان آن حس میکنیم در دنیای خاصی وارد شدهایم و حالت خاصی به ما القا شده است. در واقع شعر فضایی ایجاد کرده که هنگام خواندن، ما را در خود جای داده است.
فضا از عوامل شکلدهندهی شعر است و حال و هوایی ایجاد می کند که کلیت شعر در آن جای میگیرد، جریان شعر را به پیش میبرد و مخاطب را درگیر شعر می کند. فضا یا اتمسفر »از علم هواشناسی به وام گرفته شده است و در اصطلاح ادبیات و هنر به تأثیر اثر ادبی یا هنری مربوط میشود. در ادبیات، فضا و رنگ با حالت مسلّط با هر مجموعهای سر و کار دارند که از صحنه، توصیف و گفت و گو تشکیل میشود و علاوه بر جزئیات جسمانی و روانی آن مجموعه، تأثیر مفروض بر خواننده را هم در بر میگیرد.
در واقع، یکی از مهمترین نقشهای فضاسازی، تأثیر بر مخاطب است و شعر برای تأثیر گذاری و انتقال عاطفه یا اندیشه به مخاطب بیش از نوشتههای دیگر به فضاسازی نیاز دارد. هنرمند باید »به خواننده کمک کند تا درگیر داستان شود و خلق فضا یا حال و هوای مناسب یک راه انجام آن است. با کمک فضاسازی شعر در خواننده نفوذ میکند و او را در عالمی وارد میسازد که همراه با شاعر پدیدهای را تجربه کند.
در برخی از دورههای شعر فارسی دگرگونیهای زیادی در فضای شعری ایجاد شده است؛ به گونه ای که شعر در حال و هوا و فضایی متفاوت از دوران پیش از خود سیر کرده است. آنچنانکه مثلاً با ظهور سنایی فضای شعری نیز تغییر یافت و حال و هوایی معنوی و آسمانی وارد شعر شد و با ظهور مولانا و حافظ این فضا پررنگتر و وارد حرم ستر و عفاف و ملکوت گشت؛ فضاهایی که تا پیش از آنها در شعر فارسی کمتر دیده میشد. در دوران مشروطه و شعر معاصر نیز دگرگونیهایی در فضای شعری شکل گرفت.
در دهههای اخیر وقوع انقلاب اسلامی و حوادث بعد از آن به خصوص جنگ تحمیلی تأثیر عمیقی بر شاعران انقلابی نهاد که این تأثیرات در فضای شعر آنها نیز جلوه یافت.گرایشهای انقلابی این شاعران که هویتی اسلامی داشت، و نوع نگاه آنها به محیط پیرامون و مسائل مختلف از منظر انقلابی و اسلامی بودن، فضاهایی به وجود آورد که تا پیش از آن در شعر فارسی معادل آنها کمتر حس شده بود و بررسی این فضاهایشعری و عوامل مؤثّر بر ساخت آنها خصوصاً در مجموعهشعر»تا محراب آن دو ابرو « اثر سیدعلی موسوی گرمارودی که از شاعران بزرگ و مطرح انقلاب است، موضوعی است ضروری که مورد توجه این مقاله است.
.2 پیشینه تحقیق
عمده پژوهشهایی که در زمینه فضاسازی و عوامل سازنده فضا انجام گرفته، در حیطه داستان است. میرصادقی در کتاب عناصر داستان، فضاسازی را به عنوان یکی از عناصر داستان معرفی میکند. مقالاتی نیز این عنصر را در داستانهای مختلف بررسی کردهاند؛ از آن جمله مقاله »لحن و فضاسازی در رمان زیبا، نوشته محمد حجازی« از ناهید چگینی؛ اما در حوزه شعر و ساخت فضاهای شعری و مؤلفههای سازنده آنها پژوهش مستقلی دیده نشد. تنها در موردی ضمن بررسی تصاویر شعر سپید، اشاره کوتاهی به فضاسازی در آن شده بود.
در زمینه شعر سیدعلی موسوی گرمارودی نیز گرچه تحقیقات فراوانی انجام گرفتهاند، اما از منظر موضوع خاص این مقاله، یعنی تحلیل منظومهی »تا محراب آن دو ابرو« از نظر فضاهای شاعرانه، تحقیق مستقلی به نظر نگارنده نرسید.
