بخشی از مقاله
چکیده
یکی ازموضوعات ومسائلی که درشعر شاعران حماسه سرا برای تبیین صحنه های حماسی دیده می شود تصویر و آفرینش صحنه های بسیار زیبا است . این موضوع در جهت ایجاد فضایی است که خوانندگان این آثار خویش را درآن فضا احساس کرده و با سراینده ی این آثار همراه باشند.خاوران نامه نیز از جمله منظومه های حماسی دینی است که ابن حسام خوسفی دربیان داستان های خیالی از مبارزات حضرت علی - ع - و یارانش در سرزمین خاوران سروده است .دراین مقاله سعی شده است به تصویرآفرینی های ابن حسام درخاوران نامه بپردازیم . دربحث تصویرآفرینی شاعر ناگزیر است از صنایع ادبی وصورخیال برای تصویرگری استفاده نماید ، ماتلاش می کنیم به اهم این آرایه ها که در تصویرگرایی تأثیر گزارهستند ، اشاره کنیم .
.1 مقدمه :
آفرینش صحنه های زیبای حماسی دلیلی واضح بر مهارت شاعران درسرودن اثری حماسی است . هرچقدر شاعر بهتر به بیان ویژگی های میادین نبرد و زیبایی های طبیعی و . . . بپردازد بیشتر خواننده ی خویش را برای مطالعه اثرش علاقه مند می سازد .در این مسیر صناعات ادبی ، بخش مهمی از زیبایی آفرینی شعر را بر عهده دارند. یکی از این شاعران محمدبن حسام الدین حسن بن شمس الدین محمد متخلص به ابن حسام است.
درسال 783ه. ق. درشهر خوسف از توابع بیرجند به دنیاآمد .گفته اند او دهقان بود ودر منقبت گویی درعهد خود نظیر نداشت. یکی از آثار او » خاوران نامه ، منظومه ایست حماسی دینی به بحر متقارب در ذکر جنگهای علی بن ابیطالب - ع - در سرزمین خاوران به همراهی مالک اشتر ونیز با قباد پادشاه خاور وتهماسب شاه وامثال آن « - صفا ، - 135 :1384 این منظومه حاوی 22500بیت می باشدکه بنا به نوشته ی محققان آخرین تقلید مهم وقابل ذکری است که از شاهنامه به عمل آمده است.
خاوران نامه در حوزه توصیف و آفرینش تصویرهای حماسی دارای ارزش فراوانی می باشد. زیرا در هر نوشته » ابزارکار شاعر برای بیان مقصود واژه است . وی باید اندیشه های پست وبلند خود را از منشور لفظ بتاباند وبا ادای لفظ به ساحری بپردازد وخواننده را در فضای شعری خود نگاه دارد ، زیرا درزبان شعر ، واژه وسیله ی تفهیم وتفاهم است «. - علی اکبری ، :1378 - 116 در این منظور ابن حسام توانسته است با بهره گیری از مضامین حماسی و تصویر گرایی زیبا، صحنه هارا ملموس و عینی سازد. ابزار تأثیر گذار در شعر نیز عبارتند از :زبان ، تخیل ، وزن وقافیه . اینک درباره ی هر یک ازآن ها توضیحی داده می شود .
زبان : دریک نوشته ی ادبی نویسنده جز پیام رسانی ، نقش زیبایی آفرینی وتلقین عاطفی را نیز برعهده دارد . این موضوع به این معنا است که نویسنده می تواند با انتخاب واژگانی که قدرت عاطفی بالایی دارند وبرقدرت تصویرآفرینی او می افزایند بر خواننده تأثیر بیشتری بگذارد .واژگان هریک دارای بار عاطفی ومعنایی خاصی هستند و داشتن گنجینه ای قوی از واژگان تأثیر وگیرایی نوشته را بالا می برد .
استفاده از اسم ها ، افعال ، قیدها و صفت های مناسب با هر نوشته زبان نوشته را مؤثر می سازد . در یک نوشته باید به توانایی دریافت مخاطب وآهنگ موسیقی کلمات و مترادف ها توجه داشته باشیم ، چون کلمات درحکم جسم ومعانی آن ها درحکم روح می باشند وباید بین این دو رکن تناسب وهماهنگی وجود داشته باشد تا سریع تر اندیشه ها واحساسات نویسنده را به دیگران القا نمایند.
تخیل : » خیال عنصر اصلی شعر ، درهمه ی تعریف های قدیم و جدید است و هرگونه معنی دیگری را در پرتو خیال می توان شاعرانه بیان کرد « - شفیعی کدکنی ،» - 3 :1386 ما خیال را به معنی مجموعه ی تصرفات بیانی ومجازی در شعر به کار می بریم و» تصویر« را با مفهومی اندک وسیع تر ، که شامل هرگونه بیان برجسته و مشخص باشد می آوریم ، اگرچه از انواع مجاز و تشبیه در آن نشانی نباشد « - همان : - 16 وزن وقافیه : وزن وقافیه نیز به نوبه ی خود جایگاه بسیار مهمی بر تأثیر کلام دارند . هرچقدر قافیه ووزن ازارزش موسیقایی بیشتری برخوردار باشند بیشتر شنوده را تحت تأثیر قرار می دهند .
» وزن نوعی ایجاد بی خویشتنی وتسلیم است برای پذیرفتن خیالی که در نفس کلام مخیل وجود دا رد ، چندان که دروغ را نیز می توان به خواننده وشنونده به گونه ای انتقال داد که آن را تصدیق کند واگر وزن نباشد ، این تسلیم وبی خویشتنی در برابر کلام مخیل دشوار تر انجام شود . « - شفیعی کدکنی ، - 38 :1386 وزنی که ابن حسام برای سرودن خاوران نامه استفاده کرده است » فعولن فعولن فعولن فعل « ، بحر متقارب مثمن محذوف یعنی همان وزن شاهنامه ی فردوسی است .
بحری که برای سرودن مطالب وموضوع حماسه متناسب می باشد . این وزن باعث می شود آن شور حماسی که در حماسه وجود دارد به مخاطب نیز انتقال یابد وخواننده هنگام خواندن شعر حماسی آن روح حماسی را درخود احساس کند . قافیه نیز در این مثنوی بیشتر تابع قاعده ی دوم قافیه یعنی شامل صامت به اضافه ی یک یا دو صامت می باشد . بیشتر کلماتی که به عنوان واژگان قافیه انتخاب شده اند شامل اسم یا صفت می باشند . اگرچه قوافی فعلی نیز دربین آنها دیده می شود اما به نسبت اسم بسیار کمتراست . اگربگوییم تصویر جوهراساسی تأثیر سخن شاعران است سخنی به گزاف نگفته ایم چون کلید راهیابی به دنیای ذهن شاعر است . برقراری پیوند ذهن شاعر با ذهن پیچیده مخاطب کار آسانی نیست، درشعر شاعر سعی می کند با تکیه برتأملات فردی وهم چنین تجارب شعری واستعدادذاتی خویش از تنگنای تخیلات وتناسبات دنیایی وقراردادی بگریزد ودامنه ی تصویر سازی وتوصیف ها را گسترش دهد .
پرکاربردترین تصاویر هنری خاوران نامه به کمک کنایه ، تشبیه و استعاره ساخته می شوند . مجازها واغراق های تصویری نیز دراین اثر حماسی جایگاه ویژه ای دارند . او تصاویر ملموس را با تشبیه ، وتخیلات غیر محسوس را با استعاره و بلندترین پروازهای خیال خود را با مجاز بیان می کند . درنهایت باکنایه اندیشه وعمل رادرکنارهم قرار می دهد واز ورای عمل انجام شده به منظور اصلی خویش می رسد . درباره زندگی و پیشینه تحقیق باید این نکته را یاد آورشوم تاکنون پژو هش هایی در خصوص زندگی و آثار ابن حسام در فصل نامه خراسان پژوهی تحت عنوان بزرگداشت این شاعر درپاییز و زمستان 1378 صورت گرفته است.
هم چنین خانم فریباعطاشیبانی مقاله ای تحت عنوان تصویرآفرینی بلاغی درخاوران نامه نوشته اند که با آنچه در این مقاله ذکر شده درعلم بیان و جزئیات آن تفاوت های محتوایی زیادی دارد. تلاش ما بر این بوده است در بررسی جامع تری به صورت جزئی به انواع آرایه های علم بیان بپردازیم . علاوه بر آن به آرایه تلمیح واندیشه های نجومی که در تصویر سازی های ابن حسام تأثیرگذاربوده اند پرداخته شده است .
.2 خیال و تصویردر شعر :
انسان اززمانی که به سرودن اشعار ویانوشتن مطالب ذهنی خویش پرداخت از عنصر خیال بی نیاز نبوده است چون خیال جوهر اصلی وعنصر ثابت شعر است . شاعر یک رویداد روحی را که ناخودآگاه در ضمیر او انعکاس یافته بیان می کند . دکتر شفیعی کدکنی دراین خصوص می گوید: »آیا بی نیروی خیال وبی تصرف خیالی درمفاهیم هستی ، می توان شعری سرود؟ این پرسشی است که هرکس اندک آشنایی باجوهر شعر داشته باشد ، درپاسخ آن خواهد گفت : نه! زیرا اگر از هر شعر مؤثر ودل انگیزی ، جنبه ی خیالی آن را بگیریم ، جزسخنی ساده وعادی که از زبان همه کس قابل شنیدن است ، چیزی باقی نمی ماند «
. - شفیعی کدکنی ، - 5 :1386 تعاریف مختلفی ناقدان اروپایی ونویسندگان عربی وفارسی از خیال داشته اند . این تعاریف را دکتر شفیعی کدکنی درکتاب صورخیال خویش بیان کرده است . ازجمله تعریفی که از زبان صاحب کشاف اصطلاحات الفنون از خیال بیان شده است این چنین می باشد » وخیال نزد شعرا آنست که ایرادالفاظ مشترک مشتمل بر دو معنی بود ، یکی حقیقی ، دوم مجازی ومراد مجازی باشد .
وشرط آنست که مجازاصطلاحی باشد ویا ایراد لطیفه ای ، ویا ضرب المثلی واز اینها هریک مشتمل بر دو معنی باشد ازجهت حقیقت ومجاز ومرادمجاز بود وبر معنی حقیقی خیال رود ، یعنی دریک جانب صورت معنی نماید ودرطرف دوم خیال نموده شود وهمان معنی مراد باشد . - «همان ، - 14 :1386 باتوجه به آن چه گفته شد می توان این سخن را گفت که » ما خیال را به معنی مجموعه ی تصرفات بیانی ومجازی درشعر به کار می بریم و تصویر را با مفهومی اندک وسیع تر ، که شامل هر گونه بیان برجسته ومشخص باشد می آوریم اگرچه از انواع مجاز وتشبیه درآن نشانی نباشد . - «همان ، - 16 :1386
3. شیوه ی تصویر سازی ابن حسام درخاوران نامه :
شاعران حماسه سرا برای خلق حماسه ی خویش بی نیاز از به تصویر کشیدن صحنه های رزم وبزم درشعر نمی باشند . آنان درتوصیف پهلوانان جنگی و ابزارآلات رزم برای تأثیر بیشتر بر مخاطبین خویش نیازمند تصویر سازی های زیبایی می باشند . ابن حسام درخاوران نامه که یک اثر حماسی است نمی تواند بی نیازاز این خیال اندیشی ها وخلق تصاویر رزمی باشد . اواگرچه درسرودن این اثر تقلیدی صرف از شاهنامه ی فردوسی داشته است ، اما دامنه ی خیال او وتنوع تصویر های شعری اش بسیار فراوان و زیباست . اگردرسراسر شاهنامه وصف های تشبیهی یا استعاری که سخن را به درازا می کشاند به دشواری دیده می شود ، درخاوران نامه نیز تاحدی این سخن صدق می کند .
یکی از جنبه های قابل بررسی درتصویر سازی های او ساخت تصاویر ساده ومرکب است که دربحث انواع تشبیهات بیشتر دراین خصوص صحبت خواهیم کرد . درشعر ابن حسام جلوه های گوناگونی از طبیعت را می توان دید . این تصاویر بامصالحی که عناصر طبیعی هستند ساخته می شوند . طبیعتی که سرزندگی آن همیشگی است اگرچه گاهی مواقع با پهلوانان وشخصیت های اصلی داستان سر ناسازگاری دارد وهمین مورد دلیلی بر زنده بودن وجاری بودن طبیعت در شعر شاعر است . درخطابه ها
