بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات یکی از مهمترین جریانهای هنری و فکری در طول تاریخ ایران است. بهگونهای که نمیتوان فرهنگ این سرزمین را جدا از آن تصور کرد و نگارگری بهعنوان یکی دیگر از میراث گرانبهای هنری غالباً با ادبیات همنشست و در تعامل بوده است. یکی از نمونه-های این همنشستی ادبیات و نگارگری، خاوران نامهی ابن حسام خوسفی است. اهمیت این نسخه که در سده نهم هجری قمری به تنظیم و تصویرگری درآمده به مجالس تصویر هنرمندانهی آن است.
این منظومهی حماسی- مذهبی، دربرگیرندهی توصیف غزوات امام اول شیعیان است و در سال 830 ه.ق سروده و تصاویر و تذهیب نسخه، کار »فرهاد نقاش« دانسته شده است. ضروری مینماید که این گنجینهی هنری ایران با نظریهها، رویکردها و روشهای جدیدی که در حوزهی نقد هنری و زیباشناسی مطرح است مورد تحلیل و پژوهش قرار بگیرد. در این مقاله تلاش شده است تا نگارههای خاوران نامه از جنبهی اسطورهای و تقابل خیر و شر خوانش و مورد تحلیل قرار بگیرد.
.1 مقدمه
از متون برجسته ادبیات که نگارههای مزبور در این پژوهش بر پایه الهام گیری از آنها به وجود آمده خاوران نامه ابن حسام خوسفی است. اهمیت این نسخه که در سده نهم هجری قمری به تنظیم و تصویرگری درآمده به مجالس تصویر هنرمندانهی آن است. این منظومه حماسه مذهبی دربرگیرندهی توصیف غزوات حضرت علی - ع - است و در سال 830 ه.ق سروده شده و در سخنسرایی از شاهنامه فردوسی پیروی کرده است. تصاویر و تذهیب نسخه، کار »فرهاد نقاش« دانسته شده است. گویا از اهالی شیراز بوده که در شیوهای خاص هنرآفرینی کرد و به استناد تصاویر تاریخدار نقاش – که در سالهای 881، 882 و 892 ه.ق کشیده شده– میتوان گفت که این نسخه ارزنده در حوالی سال 892 ه.ق پایانیافته و حدود ده سال نیز صرف کتابت و آفریدن نقوش آن شده است.
از جنبههای نوآوری این پژوهش این است که با رویکردی نو به تحلیل آثار تصویری خاوران نامه میپردازد. آثار هنری و ادبی دارای جنبههای گوناگون متنی و فرامتنی هستند که هر نقدی به یکی از این جنبهها میپردازد. برخی به جنبهای از جنبههای درونمتنی و برخی دیگر به جنبهای از جنبههای برونمتنی میپردازند. به دنبال حضور گسترده خیال و عناصر تزیینی در نگارگری کتاب خاوران نامه، درونمایههای تصویری در کنار مضمون مذهبی به موضوعات اسطورهای، حماسی، پهلوانی و افسانهای تعلق دارد، نه رویدادهای واقعی؛ بنابراین در پروسهی معنایابی این نگارهها باید به متون دیگری رجوع کرد و ارتباط آنها را مشخص نمود. ازاینرو در این مقاله جنبههای اسطورهای و تقابل خیر و شر در شش نگاره انتخاب شده مورد بررسی قرار گرفته است.
ضرورت انجام این پژوهش تحلیل و معنایابی نگارههای خاوران نامه با رویکردی جدید است.
در این مقاله توضیح مختصری در مورد رابطه ادبیات و نگارگری، مشخصات خاوران نامه، نویسنده آن و نگارگر نگارهها دادهشده است. سپس نگاه کوتاهی به دورهی تیموری، مکتب ترکمانان و ویژگیهای سبکی نگارههای خاوران نامه شده است. پس از آن تحلیل نگارههای خاوران نامه از جنبهی تقابل خیر و شر صورت گرفته است و در پایان نتیجهگیری و نتایج بهدستآمده از تحلیل نگارههای خاوران نامه آورده شده است.
.2 پیشینهی پژوهش
در ارتباط با موضوع این مقاله، پژوهشهایی انجامگرفته که برخی از آنها در ادامه آورده شده است:
-1 رضیه رضی زاده - 1384 - در مقالهای 12 صفحهای با عنوان: در شیوه و مکتب نگارههای خاوران نامه، به بررسی نگارههای خاوران نامه ازلحاظ زیباییشناسی پرداخته همچنین با بررسی مکتب شیراز و مکتبهای قبل و بعدازآن و بیان اوضاع زمانی این دورهها و استفاده ازنظر محققان مختلف دربارهی مکتبهای هنری، پرداختهاند.
-2 سجاد آیدنلو - 1383 - در مقالهای 15 صفحهای با عنوان: مر این نامه را »خاوران نامه« نام، عنوان میکند. در ساخت و پرداخت داستانی این نوع مجموعهها- و در اینجا خاوران نامه- الگوی اساسی، شاهنامه و محتوای روایات پهلوانی ایرانی است و در سرودن آن از شاهنامه پیروی کرده است.
-3 مینا نصرتی - 1381 - در مقالهای 4 صفحهای با عنوان: نگاهی به دو اثر ارزنده خاوران نامه میرزا آقا امامی، بیان میکند. وی ارائه منظومه دینی خاوران نامه در قامتی بایسته، با صفحهآرایی مهدی مؤیدی و مقدمه سعید انواری که با دو ترجمه انگلیسی و عربی همراه است به علاقهمندان این آثار و جامعه هنری ایران و برخورد متعهدانه با این آثار را قابلتقدیر دانسته و با آوردن بخشهایی از کتاب در مقاله خود کمک قابلتوجهی به معرفی آثار نفیس و ارزشمند ایرانی کرده است.
-4 ایرج افشار نیز در نامه بهارستان، سال سوم، شماره دوم، دفتر 6، پاییز-زمستان 540- 1381:539 بهنقد و معرفی همین کتاب با مطلبی تحت عنوان: نسخه برگردان خاوران نامه اشارهکرده است.
-5 پروین دخت مشهور - 1378 - در مقالهای با عنوان: رؤیای صادق و بازتاب آن در خاوران نامه، تعبیر خواب و تأثیر آن در زندگی واقعی انسان، از روزگاران بسیار قدیم و در میان فرق و مذاهب مختلف را موردتوجه قرارداده است.
-6 طاهره خوشحال دستجردی - 1380 - در مقالهای 16 صفحهای با عنوان: بازتاب حماسی انتظار در دیوان ابن حسام خوسفی، بیان میدارد:
- به علت وفور بیان اعتقادات مذهبی وی، میتوان اشعارش را مهمترین تجلیگاه منظوم اعتقادی شیعه در ادب فارسی دانست.
