بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر که ذیل محور »کتابشناسی و معرفی و نقد آثار برجسته سبکشناسی، بلاغت و نقد ادبی« پنجمین همایش متن پژوهی ادبی به رشته تحریر درآمده است می کوشد تا با معرفی و مقایسه مختصر دو اثر پیشگام در نقد ادبی، گامی موثر در شناساندن تراث علمی اسلامی در حوزه نقد ادبی بردارد. ضیاءالدین ابناثیر جزری یکی از بزرگترین ادیبان قرن ششم هجری و صاحب کتاب »المثل السائر فی الادب الکاتب و الشاعر« است که دانشمند بزرگ معتزلی یعنی ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه، کتاب »الفلک الدائر« در نقد و رد آن نگاشته است. آنچه از معرفی و بررسی این دو اثر و نویسندگان آنها در مقاله حاضر ارائه شده است، سهم بسزایی در تبیین اهمیت مسأله »نقد ادبی« در جامعه علمی قرون ششم و هفتم و همچنین شناسایی شالوده های نظری و کلامی نقد ادبی در حوزه آیات قرآن، حدیث نبوی، متون نظم و نثر عربی و تا حدودی ادبیات تطبیقی عربی و فارسی دارد. این مقاله می کوشد تا با معرفی و بررسی این دو اثر، نقش آنها را در پایه ریزی اساس نقد ادبی و تعیین حدود و ثغور آن تا حدودی روشن سازد.
کلید واژه:نقد ادبی، المثل السائر، الفلک الدائر، ابناثیر، ابنابیالحدید، ادب عربی
مقدمه
نقد ادبی در زبان و ادبیات عرب از زمان جاهلیت تا صدراسلام جایگاه علمی منظم و مدونی نداشته است و بیشتر تابع جرح و تعدیلهایی بوده که اغلب شعرا و ادبا به صورت موضعی به نظم و نثر خود و دیگران وارد میساختند، تا اینکه در دوره عباسی که میتوان آن را عصر اوج جریان ادب و علم دانست، نقد ادبی نیز با ظهور چند تن از نقادان و علمای ادب در فن بحث و مناظره و کتابت و بلاغت به شکوفایی رسید و آثار ارزشمندی در آن دوره بوجود آمد که منشأ شکل گیری جریانات و آثار بعدی در این فن شد.این مقاله برآن است تا دو اثر سترگ و پیشگام در نقد ادبی را مورد بررسی قرار داده، نقش و بهرهگیری آنها را از منابع مربوطه مشخص سازد. یکی از نخستین و مهمترین کتابهای نوشته شده در نقد ادبی، »المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر« تألیف ضیاءالدین ابناثیر جزری است و دانشمند بزرگ معتزلی یعنی عزالدین عبدالحمید ابنابیالحدید کتاب »الفلک الدائر علی المثل السائر« را در رد آن نگاشته است. در این مقاله پس از معرفی دو نویسنده و آثار آنها به بررسی جداگانه هریک پرداخته و به چند مورد از نقدهای ابنابیالحدید به کتاب ابناثیر اشاره میشود.
پیشینهی پژوهش
نقدهای نوشته شده بر کتاب المثل السائر را می توان به نوعی پیشینه این تحقیق در نظر گرفت، زیرا هیچ منبعی که بطور مستقل به معرفی و مقایسه تطبیقی این دو اثر و نویسندگان آنها بپردازد توسط نویسندگان یافت نشد. از این رو نقدهای نوشته شده بر کتاب المثل السائر از منابعی چون کشف الظنون، ذیل آن، الذریعه و سایر کتاب های مربوط به کتابشناسی به عنوان پیشینه پژوهش ذکر می گردد.غیر از کتاب »الفلک الدائر« ابنابیالحدید معتزلی که به تفصیل در مورد آن سخن گفته خواهد شد، کتابهای دیگری در نقد و تعریض و شرح و حاشیه المثل السائر نوشته شده است که به ترتیب عبارتند از:
-1 صاحب کشف الظنون شرحی از ابومنصور جوالیقی را بر این کتاب یاد میکند ولی این نکته نادرست است زیرا جوالیقی متوفای 359 است و کتاب المثل السائر بعد از سال 600 هجری تألیف شده و همچنین زمان تولد ابناثیر جزری 200 سال بعد از وفات جوالیقی بوده است و جوالیقی کتاب ادب الکاتب ابنقتیبه1 را شرح کرده دو اثر پیشگام در نقد ادبی عربی؛ »المثل السائر« ابن اثیر و 3است که ممکن است حاجی خلیفه به اشتباه آن را شرح المثل السائر فرض کرده باشد.
-2 نشر المثل السائر وطی فلک الدائر از ابوالقاسم محمود بن الحسین الرکن السنجاری متوفای 640 که به عنوان ردی بر کتاب الفلک الدائر نوشته شده است.
-3 نصره الثائر علی المثل السائر از صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی متوفی 746
-4 قطع الدابر عن الفلک الدائر از عبدالعزیز بن عیسی، البته صاحب کشف الظنون این کتاب را از سیوطی دانسته - کشف الظنون، ج - 1352 :2 ولی اشتباه است ومؤلف همان عبدالعزیز بن عیسی است ولی هیچ سرگذشتی از وی در کتابهای شذرات الذهب، الدرر الکامنه و الضوء اللامع یافت نشد. - کشف الظنون، ج1586 :2، ذیل مدخل المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر -
-5 الروض الزاهر فی محاسن المثل السائر از نویسندهای نامعلوم - کشف الظنون، ج - 1586 :2
-6 نزهه الناظر فی المثل السائر از علامه شهابالدین ابوالعباس احمد بن محمد بن علی معروف به عطارابن دُنیسَری شاعر مصری متوفی 794 - هدیهالعارفین، ج:1 116، کشف الظنون، ج - 1948 :2 با نظر به همه این کتابها میتوان توجه گسترده و عنایت خاص مؤلفان و دانشمندان و بزرگان علم و ادب را به این کتاب دریافت که یا رد بر آن نوشتهاند و یا مطالب آن را شرح کرده و بسط دادهاند.
بحث ضیاءالدین إبنالأثیر الجزری
ابوالفتح نصراالله بن ابیالکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد الشیبانی، معروف به ابناثیر جزری ملقب به ضیاءالدین در روز پنجشنبه 20 شعبان سال 558 هجری در جزیره ابن عمر در شمال موصل به دنیا آمد و در ماه ربیعالثانی سال 637 هجری در بغداد درگذشت و در مقابر قریش در جانب غربی مشهد حضرت موسیبنجعفر علیه السلام دفن شد.1 - وفیات الأعیان، ج389 : 5 و - 396
