مقاله تصویر معجزات پیامبر ( ص ) در مثنوی حمله ی حیدری

بخشی از مقاله

چکیده:

از دیر باز شاعران و سخنوران هر یک متناسب با شأن و مرتبه ی خویش، نه در خور قدر و مقام پیامبر اکرم - ص - ؛ آن عنصر سماحت و مبدأ فصاحت و بلاغت ،زبان به ستایش و ثنای وی گشاده و تاج عشق او را بر فرق نهاده اند که اگر آن آثار گرد آوری شود ،کتابخانه ای بزرگ از آن پدید خواهد آمد و از موضوع های مهم و اثر گذار در مجموعه ی پژوهش های ادبیات فارسی می تواند محسوب گردد؛ بطوری که کمتر دیوان شعری را می توان یافت که قطعه ی شعری در مدح پیامبر اکرم - ص - در آن ثبت نشده باشد.

مثنوی حمله ی حیدری ، اثر باذل مشهدی ، منظومه ای حماسی - دینی است و منظومه معروفی است در سرگذشت پیامبر - ص - و حضرت علی - ع - و کوششهایی که امام نخستین در نشر اسلام و برانداختن دشمنان رسول انجام دادند. این منظومه، غزوات حضرت محمد و جنگهای حضرت علی تا مرگ عثمان را در بر میگیرد. مقاله حاضر تحقیقی است پیرامون معجزات پیامبر اکرم - ص - در منظومه ی حمله ی حیدری ؛ معجزاتی نظیر: سایه نداشتن پیامبر، معراج ، معجزه ی چشم و آب دهان ، سخن گفتن بزغاله ی مسموم با پیامبر و.....

-1 زندگی نامه و آثار باذل مشهدی

میرزا محمّدخان مشهدی متخلص به باذل از سرایندگان مذهبی سده دوازدهم هجری است - رادفر،. - 161 :1381 سراینده اولین منظومه با عنوان حمله حیدری میرزا محمّد رفیع است. نام او را رفیع، رفیع الدین و رفعت هم نوشتهاند. در نسب او هروی و خراسانی هم ذکرگردیده است. او با تخلص باذل - به معنای بخشنده - شعر میسرود. مطابق آن چه بیشتر مورخان و تذکرهنویسان نوشتهاند در شاهجهان آباد - دهلی کنونی - به دنیا آمد. پدرش میرزا محمود و عمویش محمد طاهر هنگام پادشاهی شاه جهان . - 1037 -1067 - به هند آمدند و به مشاغل دیوانی مشغول شدند. آنان خود را از نسل خواجه شمس الدین محمد، صاحب دیوان جوینی میدانستند.

عموی باذل در زمان پادشاهی اورنگ زیب عالمگیر به وزارت رسید - کاشفی خوانساری،. - 24 :1380 محلههای محمد پوره در اورنگآباد و برهانپور هند به نام پدر باذل که از دیوانیان بود، نامگذاری شد. باذل مثل افراد دیگر خانواده در دربار گورگانیان به خدمت مشغول شد. مدتی در خدمت شاهزاده معزالدین فرزند عالمگیر بود و بعد از آن حاکم بانس بریلی - باریل - و بعد حاکم کوالیار شد. باذل پس از مرگ عالمگیر از خدمت عزل شد.

او در دهلی عزلت اختیار کرد و در گمنامی و تنگدستی به سر برد تا این که در سال - 1123 - 1124 ه.ش - در آن شهر درگذشت. باذل فردی اخلاقگرا، مردمدوست و خیّر بوده و بر مردم آسان میگرفته است - همان، . - 26 اگر چه باذل آثار زیادی داشته، اما تنها برخی از آنها باقی مانده است. معروفترین سروده باذل حملهحیدری است و برخی از غزلهای او در تذکرههایی که شرح حالش را نوشتهاند آمده است. کتاب دیگر او اعتقادیه نام دارد که منظومهای در پانزده بند است شامل حمد خدا و نعت رسول اکرم - ص - است - کاشفی خوانساری، . - 28 :1380

-2 معرفی منظومه ی حمله ی حیدری

یکی از منظومه های حماسی دینی، حملهحیدری است. حملهحیدری منظومه معروفی است در سرگذشت پیامبر - ص - و حضرت علی - ع - و کوششهایی که امام نخستین در نشر اسلام و برانداختن دشمنان رسول انجام دادند - صفا، . - 264 :1378 این منظومه، غزوات حضرت محمد و جنگهای حضرت علی تا مرگ عثمان را در بر میگیرد. تعداد ابیات آن را 24هزار، 40هزار و 90 هزار نیز ذکر کرده اند - رزمجو، . - 234 :1381 رقم درست آن باید بین 20 تا 30 هزار بیت باشد، چرا که در تذکرههایی که در زمان باذل نوشته شده است، چنین آمده و تذکرههای بعدی احتمالاً کتاب باذل را به اضافه تکملهها و تتمههای آن مورد محاسبه قرار دادهاند.

باذل منظومه خود را بر اساس کتاب معارجالنبوه و فیالمدارج الفتوه نوشته ملامعین الدین مسکین فراهی نوشته است که کتاب مستندی بر اساس احادیث به شمار میرود. منظومه حملهحیدری که از بعثت پیامبر آغاز میشود و تا پایان خلافت عثمان را در بر میگیرد، با مرگ باذل ناتمام ماند. شاعران بسیاری بعد از باذل تکملههایی بر آن نوشتند. نخست میرزا ابوطالب فندرسکی و بعد از او میرزا ارجمند آزاد کشمیری و شاعر دیگری به نام عبدالعلی خان احسن بنگالی تکملهای بر آن اضافه کرد و نام جذبه حیدری را بر آن گذاشت و محب علی خان حکمت نیز صولتحیدری را در ادامه کار باذل سرود و درآخر، شاعری با تخلص صهبا ادامه حملهحیدری را در 8000 هزار بیت سرود - خزانه دارلو،. - 163 -164 :1375 باذل پنجاه سال را صرف سرودن این منظومه کرده است و هدف او پدید آوردن حماسه دینی به شیوه شاهنامه فردوسی بوده است.

البتّه به جز شاهنامه، سایر حماسهها هم مورد توجه و مطالعه او بوده است - کاشفی خوانساری، . - 31 :1380 او در سرودن حملهحیدری خویش، تحت تأثیر حماسهسرایان ملی و تاریخی قبل از خود، مخصوصاً فردوسی، اسدی طوسی، نظامیگنجوی، هاتفی و قاسمی گنابادی بوده است - رزمجو،. - 237 :1381 داغستانی در کتاب »تذکره ریاض الشعرا« در مورد ارزش اثر گرانقدر باذل میگوید:» هر چند آن کتاب به حسب لفظ در برابر شاهنامه حکیم فردوسی به مانند این است که چراغ پیش آفتاب دارد، اما با توجه به رتبه معنوی که مشتمل بر غزوات پیامبر و معجزات اسداالله غالب علی بن ابی طالب است و مفاد بسیاری از احادیث نبوی در آن مندرج است، صد هزار شاهنامه به بهای یک بیتش نمیارزد« - داغستانی،. - 412 -413 :1383 منظومه حملهحیدری باذل بسیار پرشور، جذاب و در عین حال ساده و عامه فهم است که باذل با توصیف و قصهگویی بر هیجان آن میافزاید. به عنوان مثال در جنگ بدر یکی از مشرکان به تماشای سپاه اسلام میآید و دیدههایش را برای یکی از دوستان خود بازگو میکند که در نقل او هول و ولای داستانی، توصیف و جزیینگری موج میزند:    

بگشتم مکرر به گرد سپاه    بکردم کمینگاهها را نگاه

بسنجیدم این پردلان را بسی    کم و بیش باشند سیصد کسی

ولی روز جنگ و گه کارزار    برابر توان داشت با سه هزار

 که من آن چه دیدم از آن پردلان    بگفتار یارا ندارد زبان 

تو گویی شترهای ایشان به بار    ندارد به جز مرگ یا زهر مار

نخواهند خود هم ز بیم قریش    پناه از کسی غیر شمشیر خویش

به کشته شدن شاد پیر و جوان    بود مرگ سوری عجب نزدشان

- باذل، - 46 /32 -26 :1383    

در منظومه حملهحیدری خبری از مدح پادشاهان و درباریان نیست. با این که سراینده آن به کارهای دیوانی و دولتی مشغول بوده، اما مدح مولا را با ستایش غیر معصومان نیامیخته است. این منظومه، مغلق و پیچیده نیست و گویا باذل قصد داشته است که علاوه بر پادشاهان و درباریان، مخاطبان عمومی حتی در میان کودکان و نوجوانان نیز داشته باشد. پس منظومهاش علاوه بر خواص، برای عوام هم شنیدنی است.

یکی داستانی درآور به نظم     بکن عزم خود را در این کار جزم

چنان داستانی که پیر و جوان    چنان داستانی که اهل جهان

وضیع و شریف و امیر و وزیر   حکیم و فقیر و صغیر و کبیر

چه ارباب پند و چه اهل نشاط    ببندند از آن جملگی انبساط