بخشی از مقاله
چکیده
مسکن به عنوان یکی از نیازهای اولیه ی انسان، بخشی از نظام اقتصاد و معیشت و سازمان روستایی است که در گذر زمان و همچنین تلاش دولتها برای بهبود وضعیت کالبدی و بدنه روستاها در راستای توسعه و ارتقای معیشت دچار دگرگونی و تغییرات اساسی شد. سوالی که در این زمینه مطرح می شود: آیا رابطه معناداری بین ارائه اعتبارات مقاوم سازی مسکن و تغییر سرمایه معیشتی وجود دارد؟
بر این اساس، به بررسی نقش اعتبارات مقاوم سازی مسکن در سرمایه معیشتی خانوارهای روستایی پرداخته شده است. روش تحقیق از نظر ماهیت توصیفی- تحلیلی و از نظر نوع کاربردی، روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی و بهره گیری از ابزار - پرسشنامه و مصاحبه - ، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی - میانگین و توزیع فراوانی - و استنباطی - آزمون تی جفت شده - صورت گرفته است.
جامعه آماری تحقیق حاضر، خانوارهای دریافت کننده از اعتبارات در دوره زمانی 1384-92 در دهستان معجزات که شامل 811 خانوار می باشد، جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که حجم نمونه لازم جهت تکمیل پرسشنامه ها 231 خانوار محاسبه گردید . نتایج بدست آمده از تحقیق نشان می دهد، بین میانگین میزان معیشت در زمان قبل و بعد از دریافت اعتبارات مقاوم سازی مسکن، اختلاف معناداری وجود دارد و میزان معیشت خانوارهای دریافت کننده در زمان پس از دریافت وام کاهش یافته است.
مقدمه
مسکن چیزی بیش از یک سرپناه فیزیکی صرف است و تمامی خدمات و تسهیلات عمومی لازم را برای بهتر زیستن انسان شامل می شود و باید حق تصرفنسبتاً طولانی و مطمئن برای استفاده کننده فراهم باشد.
همچنین مسکن به عنوان یکی از نیازهای اولیه ی انسان، و سکونت گاه به عنوان یکی از نیازهای اساسی اجتماعات انسانی؛ تامین مناسب نیازها را از دیرباز به یکی از آمال انسانی تبدیل نموده است، تا جایی که اجتماعات انسانی را همواره به چالش کشانده و تغییر و تحولاتی در ابعاد گوناگون آن ایجاد کرده است.
از آنجایی که مسکن روستایی، کانون سکونت انسانی است که در آن تمامی فعالیت های روزمره و خواستها و نیازهایش را با توجه به اقتضائات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و اقلیمی سامانمند نموده است.[3]، تغییر در این کالبد موجب تغییرات در دیگر ابعاد زندگی روستایی خواهد شد.
سکونت در روستا و مسکن، بخشی از نظام اقتصاد و معیشت و سازمان روستایی است که جدا از کلیت ساختار روستایی قابل بررسی نیست. هرچند که روستانشینی امروزی مستلزم زندگی در مسکن مناسب و ایمن است، ولی اگر بنیان ها و آستانه های اجتماعی و اقتصادی و معیشت روستایی متزلزل شود، مسکن روستایی نهاد مستقلی نیست و خود مشمول فروپاشی خواهد شد .
خصلتهای تولیدی و معیشتی مسکن قسمتی از ساختار مسکن روستایی است که به آن وجه اقتصادی میدهد. بهعبارت دیگر تولید و نوع اقتصاد حاکم بر روستاها همبستگی خاصی با زندگی در مسکن روستایی دارد.
مقاوم نبودن مسکن های روستایی در برابر سوانح و مخاطرات طبیعی همچون زمین لرزه، سیل، رانش زمین، طوفان و نظایر این ها از مهم ترین مسائل و مشکلات مسکن های روستایی به شمار می آید. استفاده از مصالح کم دوام و به ویژه عدم رعایت ضوابط فنی در ساخت و ساز مسکن ها نیز نقش عمده ای در این زمینه دارد
مساکن روستایی طی دهههای اخیر با ورود مدرنیزاسیون و همگام با اجرای طرحهای نوسازی، تحولخواهی روستائیان و تلاش برای توسعه و بهزیست نمودن محیط زندگی از فضای سنتی و کالبد قدیمی خود خارج و به سرعت پذیرای دگرگونیها شدند. از اینرو میبایست فضای روستاها بهویژه کالبد، بدنه و شکل مساکن و منازل روستاییان بهمنظور هماهنگ شدن با وضعیت اقتصادی- اجتماعی پیش آمده در تبعیت از گسترشِ استفاده از تکنولوژیهای نوین به- منظور جوابگویی به نیاز ساکنان این سکونتگاهها و همچنین فراهم-نمودن زمینههای رشد و توسعه تغییر یابند .
تحولات و دگرگونیهای کالبدی در روستاها معمولا همخوانی چندانی با فرهنگ و نوع اقتصاد حاکم بر این کانونهای سکونتگاهی ندارد. با تغییر و به هم ریختن نظم فضایی موجود در روستاها که ماحصل شکلگیری در طی قرنها میباشد، دیگر ارکان روستا از جمله کارکردهای اقتصادی- معیشتی و فرهنگی آن نیز متحول و دچار ناهماهنگی میشوند.
در طی سال های اخیر رویکرد اعطای اعتبارات نوسازی و مقاوم سازی مسکن در سطح گسترده و برای دستیابی به این اصل قانونی در نواحی روستایی کشورمان اجرا شده است، هدف این طرح، ارتقا و بهبود کیفیت مسکن های روستایی است 8]و.[9 تا بتوان فقر اقتصادی که در پی خود فقر اجتماعی و فرهنگی را در پی دارد، از چهره روستاهای کشور زدود. حال سوالی که مطرح می شود این است که: آیا رابطه معناداری بین ارائه اعتبارات مقاوم سازی مسکن و تغییر سرمایه معیشتی وجود دارد؟
مبانی نظری
انسان به مقتضای نیازهای گوناگونش، در تلاش برای رفع هر کدام از این نیازهاست. در اولویت بخشی به نیازهای اساسی انسان، تامین مواد غذایی در درجه نخست، در مرحله ی بعد داشتن مسکن و استقرار در آن به عنوان یک سرپناه بسیار حائز اهمیت است .
درادبیات مربوط به توسعه، امکان دسترسی به نیازهای اساسی زیستی هدف اولیه توسعه تلقی شده و میزان فقر افراد را میزان محرومیت از این نیازها تعریف می کنند. یکی از کالاهای مهم در این خصوص مسکن است. محرومیت از مسکن مناسب، یعنی فقیر بودن، بنابراین نمی توان از اقدام به توسعه سخن گفت بدون اینکه به طور جدی برای مساله مسکن تدبیری نشده باشد.
مسکن روستایی به عنوان تجلی گاه شیوه های زیستی-معیشتی بدلیل وجود تفاوت های فرهنگی، جغرافیایی و اقتصادی خانوارهای روستایی دارای تنوع بالایی است که این تنوع بر کیفیت مسکن و زندگی ساکنان آن موثر می باشد.
از نظر بسیاری از محققان، نبود مسکن مناسب در نواحی روستایی بر بسیاری از مولفه های زندگی سالم در این نواحی موثر واقع می شود.
با توجه به وجود فقر مسکن در نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه، امروزه بهسازی و نوسازی این مساکن جهت دسترسی روستاییان به بهداشت ورفاه بهتر، به یکی از مهمترین سیاست های بهبود وضعیت روستاییان تبدیل شده است .
در طی سال های اخیر دولت ها،در کشورهای مختلف جهان، به علت آسیب پذیر بودن مساکن نواحی روستایی از خطرات طبیعی و همچنین ناتوانی مالی خانوارهای روستایی جهت نوسازی مسکن، برنامه های مختلفی را جهت نوسازی و بهبود کیفیت مساکن انجام می دهند.
از مهمترین برنامه های اجرا شده در زمینه بهسازی و نوسازی مساکن در کشورهای در حال توسعه می توان به رویکرد اعطای اعتبارات خرد اشاره کرد. یکی از اهداف کلی اعطای اعتبارات خرد بهبود وضعیت مسکن می باشد
اعطای اعتبارات شامل تدارک خدمات مالی متناسب و در حد استطاعت مالی خانوارهای فقیری است که به خدمات مالی ارائه شونده از سوی مؤسسات مالی متداول دسترسی ندارند
به لحاظ نظری تامین سرمایه گذاریهای خرد می تواند از طریق ایجاد فرصت برای سرمایه گذاری در دارایی های فیزیکی، مالی و انسانی زمینه افزایش درآمد و دارایی های شرکت کنندگان را فراهم آورد و در نتیجه موجب بهبود معیشت خانوارها شود. تامین مالی خرد علاوه بر افزایش درآمد و دارایی، می تواند صرف سرمایه گذاری در کسب و کارهای خرد شود و تنوع بخشی به منابع درآمدی، شرکت کنندگان را در برابر موقعیت های دشوار تقویت می کند، موجب کاهش آسیب پذیری آنها نیز می شود.
تغییرات در بعد مسکن، تغییرات در ابعاد معیشتی جامعه روستایی را در پی خواهد داشت. با توجه به این تفاسیر، »معیشت به معنی »زندگی و زنده بودن، تواناییها، داراییها و فعالیتهایی است که برای زندگی و زنده بودن مورد نیاز است.
« معیشت طبق آنچه تعریف شد، »مشتمل بر توانایی ها، دارایی ها - شامل هر دو بعد مادی و منابع اجتماعی - و فعالیت هایی است که برای زندگی موردنیاز است.« در واقع »معیشت تنها شامل فعالیت هایی که درآمدی را برای خانوار تولید می کند، نیست؛ بلکه نهادهای اجتماعی، روابط فراخانواری، سازوکارهای دسترسی به منابع در طول دوره ی زندگی را نیز در برمی گیرد.
بر اساس الگوی سازمان توسعه بینالملل1 داراییهای معیشتی از سرمایههای طبیعی، فیزیکی، اجتماعی، انسانی و مالیتشکیل شده است. با این وجود کی ار 2داراییهای معیشتی را در سه گروه سرمایهی انسانی - قابلیتهای معیشتی - ، سرمایهی اجتماعی - یا دسترسی و حق ادعا - و سرمایهی اقتصادی - منابع و ذخیرهها - تقسیم میکند. سازمانهای آکسفام3 و توسعه بین الملل4 نیز هر یک برداشتهای متفاوتی را از ماهیت داراییهای معیشتی داشتهاند. جدا از چگونگی طبقه بندی داراییهای معیشتی یکی از موضوعات مشترک این است که داراییهای معیشتی برای افراد و اقشار فقیر دارای اهمیت بنیادی است. دسترسی به داراییهای بنیادی نیز بسیار مهم است.
تأثیر معیشت و فعالیت را بر واحدهای مسکونی روستایی، در موارد زیر جمع بندی و ارائه می گردد:
- 1 معیشت کشاورزی بر حسب ضرورت و نیاز، فضاهای متعددی را در داخل واحد مسکونی پدید می آورد و ساخت بهتر واحدهای مسکونی در ترکیب کلی واحدها و دقیقتر شدن خطوط و احجام مؤثر است.
- 2 در معیشت دامداری،اساساً وسعت بخش های مسکونی خانه نسبت به فضای دامی بسیار جزئی است وبعضاً حیاط خانه ها به دوبخش حیاط دامی و انسانی تقسیم می شود. ورودی خانه ها معمولاً عریض و متناسب با عبور گله طراحی می گردد.
- 3 پلان خانه ها تحت تأثیر نوع معیشت است وغالباً فضاهای وابسته به تولید در مقایسه با فضاهای اسکان و استراحت خانواده، وسعت زیادی می یابد.
- 4 در خانه های که در ارتباط با معیشت باغداری شکل گرفته اند، بنای مسکونی توسط باغ محصور و حیاط در پیرامون آن قرار گرفته است.
- 5 در روستاهای با معیشت غیر بومی، واحدهای مسکونی صورتی منفرد یافته، محصورتر و محدودتر گشته و ابعادی مشخص و تقریباً دائمی می یابد
معیشت پایدار با هدف ریشهکنی فقر و تقویت وضع معیشتی، در جستجوی جایگزینی برای پارادایم نوسازی در خصوص توسعه روستایی میباشد. باید توجه داشت که هنگامی میتوان از اوضاع معیشتی پایدار سخن گفت که فائق آمدن بر فشارها و لطمات ناگهانی و بازیابی پس از ابتلا به این موارد امکانپذیر باشد. چنین معیشتی قادر است قابلیتها و دارائیهای خود را برای حال و آینده حفظ کرده یا ارتقاء بخشد و در عین حال شالودهی منابع طبیعی را تضعیف نکند.
ویژگیهایی همچون دانش محلی یا بومی را نیز میتوان به فهرست دارائیهای سرمایهای افزود. راهبردهای معیشتی، دامنهای از فعالیتهای روستایی - کشاورزی و غیرکشاورزی - و غیرروستایی را در بر میگیرد
در این ارتباط برای شناخت عینی از مقوله اعتبارات مسکن تعدادی از مطالعاتی که به انجام رسیده را مورد بررسی قرار می دهیم.
شمس الدینی و همکاران - 1390 - ، در مقاله ای تحت عنوان "تأثیر نوسازی مساکن روستایی بر اقتصاد معیشتی روستائیان؛ مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان ممسنی" بررسی کرده است که گرچه نوسازی منازل موجبات آسایش خاطر نسبی روستائیان به لحاظ ایمنی و زیبایی را فراهم آورده است، اما سبب تغییر نامحسوس در شرایط معیشتی و مالی روستائیان شده است
محمدی یگانه و همکاران - - 1389 در مقاله ای با عنوان »نقش اعتبارات بهسازی مسکن بر بهبود کیفیت زندگی در نواحی روستایی مطالعه موردی : شهرستان زنجان، دهستان معجزات به این نتیجه رسیده اند که اعتبارات دریافتی بیشترین تاثیر را در شاخص های بعد کالبدی و کمترین تاثیر را هم در بعد اقتصادی و شاخص های آن داشته است.
در پژوهشی دیگر مطیعی لنگرودی و بخشی - 1388 - ، در مقاله ای با عنوان "نقش اعتبارات بهسازی مسکن در توانمندی و ماندگاری جمعیت روستایی در دهستان بیهق،شهرستان سبزوار" نقش اعتبارات مقاوم سازی مسکن بر توانمندی ، رضایتمندی و ماندگاری جمعیت روستایی را در دو گروه وام گیرنده و غیر وام گیرنده مورد مطالعه قرار داده اند که تفاوت معناداری در سطح %99 بین دو گروه از نظر توانمندی و رضایتمندی از بهبود مسکن مشاهده شده است.
این پژوهش با عنایت به نتایج پژوهش های در زمینه اعتبارات مسکن و بالاخص پژوهش هایی که تاکنون در کشور انجام شده و ارتباط بیشتری با مسائل روستایی دارد، درصدد است که اثر بخشی و توزیع فضایی تسهیلات اعتباری مقاوم سازی مسکن در دهستان معجزات در شهرستان زنجان را مورد سنجش قرار داده و تاثیر اعتبارات مقاوم سازی مسکن را در وضعیت سرمایه های معیشت خانوارهای روستایی مورد بررسی قرار دهد.
مواد و روش ها
معرفی محدوده ی مورد مطالعه
شهرستان زنجان، از نظر موقعیت جغرافیایی بین 47° 25 تا 54 48° طول شرقی و 36 ° 27 تا 37°15 عرض شمالی واقع گردیده است و طبق تقسیمات کشوری سال 1390 دارای سه بخش و 12 دهستان و 339 آبادی می باشد که از این تعداد 285 آبادی دارای سکنه و 54 آبادی خالی از سکنه می باشد. مساحت شهرستان زنجان 6763 کیلومتر مربع می باشد . دهستان معجزات با وسعت 382 کیلومتر مربع در قسمت جنوب شهرستان زنجان قرار دارد
روش تحقیق
با توجه به پرسش های تحقیق، روش تحقیق از نظر ماهیت، توصیفی- تحلیلی و از نظر نوع کاربردی و همچنین نگرش حاکم بر تحقیق به صورت سیستمی- ساختاری می باشد. در تحقیق حاضر به منظور ارزیابی نقش اعتبارات مقاوم سازی مسکن در تغییر معیشت خانوارهای دریافت کننده روستایی با استفاده از گویه های عینی و ذهنی، سطوح معیشت خانوارهای دریافت کننده اعتبارات قبل و بعد از مقاوم سازی مسکن مورد بررسی قرار گرفته است.
