بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به بررسی بسامد واژهی آب، صورخیال و اندیشههای نهفته در ورای تصویر آب در مثنوی معنوی مولانا میپردازد. آب با 993 مورد، پر بسامدترین واژه در میان عناصر بیجان و جاندار طبیعت در شش دفتر مثنوی است. کاربرد 505 مورد واژهی آب در ضمن تمثیلهای مثنوی مبّین این است که تمثیل، تصویر خیال برگزیده ی مولانا در طرح اندیشههای والای اوست. بررسی سویهی دوم صور خیال آب نشان دهدمی که در ورای تصویر آب، غالباً امری انتزاعی و غیر مادّی نظیر حضرت حق،انبیا و اولیا، روح و ضمیر انسان کامل، حقیقت، معرفت، وحی و مکاشفات عرفانی، عشق، توبه، ایمان، عمل صالح و ... است و به ندرت آب، تصویرگر امری مادّی بوده استگِلابه،. آب شور، شوراب و آب آتشین نیز از انواع آب در مثنوی است که مولانا با نگرشی منفی آن را در تقابل باآب زلال قرار میدهد و به مرزبندی میان امور متشابه میپردازد.
مقدمه
آب به عنوان حیاتیترین نشانهی الهی و مهمترین عنصر طبیعت، در میان همهی ملل و فرهنگهای جهان، جایگاهی مشترک و ویژه دارد. حیات بخشی و پاکی آب، آن را به یکی از کهنترین و پیچیدهترین رمزها در فرهنگ همهی ملتهای جهان تبدیل کرده است. این جنبهی رمزی آب بر فرهنگ ایران، پیش و پس از اسلام، سایه افکنده و آن را پدیدهای رازآمیز، مقدّس و ارزنده جلوه داده است. انس و الفت نیاکان ما با آب، باورها، سنتها و نمادهای بسیاری را پیرامون این عنصر حیات شکل داده و ساحت فرهنگی پر باری را برای آب رقم زده است.
در آموزههای قرآنی نیز به تصریح آمده است که: »خداوند، ابتدا آب و پس از آن آسمان و زمین را آفرید و عرش خدا بر آب قرار داشت. و قرآن، اساس هستی موجودات را آب معرفی میکند. دستاوردهای ادبی ملّت ما نیز متاثّر از فرهنگ ایرانی و اسلامی از جلوههای آب بینصیب نمانده است. آب و تصویر آن دستمایهی شاعران بسیاری بوده و از دیرباز تاکنون صدای پای آب در شعر فارسی طنین انداز شده است.
حضور چشمگیر و معنادار آب در مثنوی معنوی و کثرت صور خیال مرتبط با آن، ذهن را به تکاپو وا میدارد تا با تعمّق در صور خیال آب، به اندیشههای فراسوی این تصاویر، راه یابد. درک و شناخت این اندیشهها، میتواند زمینه ساز آشنایی با جهانبینی مولانا و شیوهی او در امر تعلیم مریدان گردد. این پژوهش می کوشد به اهداف زیر، دست یابد: -1 بررسی و جدا سازی کاربرد واژه »آب« در تصویر حقیقی آن و نیز در انواع صور خیال.2 بررسی سویهی دوم آب در صور خیال تشبیه، استعاره و تمثیلهای دفتر پنجم مثنوی -3 نقشآفرینی آب در طرح اندیشههای عرفانی مولانا -4 چهرهی انواع آب -5 ارائهی آماری دقیق از بسامد واژه آب در دفتر پنجم مثنوی -6 مشخص نمودن شیوهی برگزیدهی مولانا در صور خیال آب لازم به ذکر است به دلیل محدودیّت حجم مقاله، دامنهی بررسی این اهداف محدود به دفتر پنجم مثنوی است.
پیشینهی تحقیق
پیش ازاین تحقیق ، دکتر محمودفتوحی ضمن مقالهای به بررسی تصاویر خیال دریا در مثنوی معنوی پرداختهاند. همچنین در همایش ملی آب و ارزشهای فرهنگی آن در دانشگاه فردوسی در سال 88 طی مقالاتی به بررسی جایگاه آب در ادب فارسی پرداخته شده است.
ضرورت انجام تحقیق
بررسی عناصر طبیعت و بسامد آن در مثنوی، مستدل به ارائهی اطّلاعات آماری دقیق و کشف رابطهای که مولانا میان عالم کثرت و طبیعت با عالم غیب و عرفان برقرار میکند، از دیگر جنبه های نوآوری در این پژوهش است.
در این تحقیق تلاش شده است به موازاتِ یافتن جلوه های آب در دفتر پنجم مثنوی، این عنصر از زاویهی زیبایی شناختی و صور خیال مورد بررسی قرار گیرد. با تجزیه و تحلیل اطّلاعات مربوط به صور خیال در جدول ها میتوان دریافت که چگونه مولانا از عناصر طبیعت در پیوند میان عالم غیب و محسوسات بهره میگیرد. این امر، خود، زمینه ساز شناخت بیشتر مثنوی و خداوندگار آن، مولانا میشود.
روش انجام تحقیق
در این تحقیق، شیوهی کار بر اساس منابع کتابخانه ای و نیز مقالات مرتبط با آن به روش توصیفی و تحلیل محتوای دفتر پنجم مثنوی بوده است. در این راستا، تمامی موارد کاربرد عنصر آب در دفتر پنجم مثنوی، فیش برداری شده، ضمن ثبت اطّلاعات بسامدی، در 4238 بیت دفتر پنجم صور خیال آن نیز بررسی شده است. به دلیل محدودیت حجم مقاله، برای هر تصویر خیال به شرح ابیاتی چند، مرتبط با اندیشه های عرفانی مولوی بسنده شده است. در طی مقاله ضمن جدولهایی، بسامد عنصر آب در صور خیال تمثیل، تشبیه و استعاره، با یکدیگر مقایسه شده است.
