بخشی از مقاله
چکیده
کشورهایی که طعم تلخ خرابی و خسارت ناشی از جنگ را چشیدهاند جهت حفظ سرمایههای ملی و منافع حیاتی خود توجه ویژه ای به پدافند غیرعامل نموده و در راهبرد دفاعی خود جایگاه والایی برای آن قایل شدهاند. در این راستا ساختار حاکمیتی هر جامعه، نوع این پدافندها را مشخص مینماید. باتوجه به این که فن آوری اطلاعات تمام فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی و حقوقی بشر را تحت تاثیر قرارداده است تاثیر این فن آوری در حوزه های فقهی و لزوم مطرح شدن آن مورد بررسی قرار گرفته است و موضوع دفاع سایبری که زیر مجموعهای از بحث گسترده فقهی در باب دفاع مشروع و دفاع پیش گیرانه میباشد آنالیز و تحلیل گردیده است، تنوع جدید از نوع تجاوزات ایجاب میکند که روشهای دفاعی سنتی را به چالش کشیده و لزوم ارائه مبانی فقهی را مطرح سازد در این مقاله بعد از اشارهای مختصر به فلسفه و اندیشه دفاع مشروع، مبانی فقهی این نوع دفاع در زیر شاخهای از دفاع جدید سایبری مورد بحث و تبیین قرار میگیرد . چنین نتیجه گیری شدهاست که فقه جدید باید زمینههای بحث و نظریه پردازی را در حوزه سایبری با تسلط بر حقوق فن آوری اطلاعات مهیا نماید.
واژگان کلیدی: مبانی فقه، فضای سایبری، پدافند مشروع، دفاع.
مقدمه
تاریخ زندگانی بشر همواره با عنصر جنگ همراه بوده است. این واقعیت به قدری ملموس و تأثیرگذار بوده که به عنوان یک پدیده اجتماعی پذیرفته شده و جامعه شناسان بخشی از تحقیقات خود را پیرامون آن و تأثیرات عمیقی که بر زندگانی انسانها می گذارد؛ اختصاص داده اند. بر همین اساس انسانها عامل دفاع را در سطوح مختلف مورد استفاده قرار داده و در این راستا واژه پدافند به عنوان یک اصطلاح گویا برای دفاع در ادبیات امروز تعریف شده است و در یک دید کلان به دو بخش پدافند عامل و غیر عامل تعریف گردید. در این راستا پدافند غیرعامل با توجه به خوی تجاوزگرانه، زیاده طلبانه و سیری ناپذیر استکبار جهانی تبدیل به یک اصل مهم، حیاتی و بسیار تعیین کننده، گردیده است امروزه با پیشرفت تکنولوژی و پیچیدگی در نوع تسلیحات بکارگیری شده بر سرعت جنگ و اثرات مخرب و نامطلوب آن به شدت افزوده شده است و چنانچه کشوری نتواند در طرح ریزی و اجرای موفق این نوع از پدافند به گونه ای که هرگونه تفکر سلطه طلبانه را خنثی نماید، عمل کند، به طور قطع حیات سیاسی، اقتصادی و ... خود را به مخاطره انداخته و زمینه اضمحلال خویش را فراهم آورده است
بنابراین در عصر حاضر، به منظور کاهش آسیبپذیری زیرساختها، ارتقاء پایداری ملی، حفاظت از مردم و منابع ملی کشور و تضمین تداوم خدمات به آنان در راستای تکمیل چرخه دفاع غیرنظامی، اقداماتی باید انجام میشود که یک نوع حالت آمادگی دفاعی دارد و خاصیت آن پیش بینی نقاط آسیب پذیر و آمادگی در مقابل تهدیدات دشمنان می باشد در کشور اسلامی این اقدامات باید دارای مبنای دفاعی منشعب از نظریات فقهی و حقوقی متناسب با نوع تهاجم به سرانجام برسد .
-2 پیدایش و فلسفه مشروعیت دفاع فقهی
در مباحث فقهی در خصوص فلسفه مشروعیت دفاع می توان به دو منشأ اشاره کرد .
الف - فطری بودن دفاع: بعضی از فقیهان بر این باورند که دفاع امری فطری است، یعنی ریشه در درون و فطرت انسان دارد ومربوط به زمان و مکان یا منطقهء خاصی نیست. فطری بودن دفاع بیشتر جنبه شخصی و فردی دارد که می تواند به دفاع سازمان یافته گروهی و کشوری نیز تصمیم داده شود . آیهاالله سید عبدالاعلی سبزواری نوشته است: دفاع از نفس جزو امور فطری است که در نهاد هر موجود زنده ای گذاشته شده است ]مهذب الاحکام، ج 15، ص [ 101 این گرایش فطری، چنان بر روح فرد و جامعه تسلّط دارد که نه تنها شخص یا کشور موردتجاوز در برابر شخص یا گروه متجاوز، حق دفاع و مقابله به مثل را برای خود محفوظ می داند، بلکه دیگران و وجدان جامعه نیز این حق را به او می دهند. مرحوم علامه طباطبائی نوشته است: اگر در فطرت انسانی،اصل دفاع مسلّم نبود، هیچ گونه دفاعی از او سر نمی زد چه دفاع از حق مشروع و چه از امر نامشروع؛ زیرا اعمال انسان مستند به فطرت اوست ] تفسیر المیزان، ج 2، ص 294، ذیل آیه .[ 251
ب - عقلانی بودن دفاع: دفاع از وطن، جان و ناموس و مال، یک ضرورت عقلی است هیچ عاقلی در برابر تجاوز بی رحمانه به کشور و جان و ناموس خود و دیگران سکوت نمی کند. پس عقل، تجاوز رامحکوم و دفاع را می پذیرد و از باب قاعده ملازمه شرع نیز این حکم عقل را تأیید می کند.بعضی از فقیهان به وجود دلیل عقلی در دفاع مشروع اشاره کرده اند.فاضل هندی دراینباره نوشته است:چون دفع ضرر، عقلاً لازم است، پس دفاع واجب است] کشف اللثام، ج2، ص [ 434 سید عبد الاعلی سبزواری نیز بر اینباور است که عقل به طور قطع حکم بر لزوم قطعِ منشأ فساد و افساد نسبت به جان و مال و عرض را دارد]مهذب الاحکام، ج 15، ص[ 112
با مطالعه بیشتر در آثار فقها و همچنین تحقیق در نظام های حقوقی مختلف مشاهده می شود که دفاع مشروع هم از نگاه فقه و هم از منظر حقوق بین الملل به عنوان حقی فطری و طبیعی به رسمیت شناخته شده است. به طوریکه در فقه از آغاز پیدایش اجتهاد دفاع مشروع در بخش" الجهاد " مورد توجه فقیهان قرار گرفته و از نگاه فقیهان دفاع مشروع نه تنها مجاز بلکه واجب است [ 1 ] در حقوق بین الملل نیز اصل مشروعیت دفاع در دوران های مختلف تاریخ بشر پذیرفته است ولی آنچه در این بحث مورد بررسی قرار می گیرد، دفاع در مقابل تهاجمات سایبری است .
ادله اعتبار قاعده دفاع مشروع که از مصداقش دفاع سایبری است به ادله چهار گانه قرآن و سنت عقل اجماع است در قرآن آیه 194 سوره بقره » فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم «یک دستور کلی صادر می کند که مقابله به مثل حق هر مسلمان است و به همه کس اجازه داده که در مقابل تجاوزگران به پا خیزد و به همان اندازه که به او تجاوز شده پاسخ دهد و در روایتی آمده » من اعتدی فاعتدی علیه فلاقود « هر کس بر کسی تعدی کند و در نتیجه مورد تعدی واقع شود قصاص ندارد یا ماده 881 قانون مدنی موید مطلب اخیر است . دفاع مشروع از قواعد خاص است که عنصر جدا کننده آن از قواعد عام مثل اکراه و اضطرار، هجوم و حمله است و دفاع سایبری که نوعی دفاع اجتماعی است که همه مسلمانان در کشور اسلامی وظیفه دارند که محیط و جامعه خود را از آلودگی ها پاک سازند و محیطی سالم جهت رشد و شکوفایی استعداد ها و پرورش انسانها به وجود آورند بنابراین برای ایجاد چنین جامعه ای تلاش می کنند و اگر در این مسیر با مراعات جمیع شرایط مرتکب جرمی گردند قابل مجازات نیستند .
-3 ویژگی های دفاع و تهاجم سایبری
واژه » فضای سایبر « اولین بار در سال 1984 به کار برده شد . در عصر حاضر به هر آن چه مرتبط با شبکه های رایانه و اینترنت باشد، فضای سایبری اطلاق می شود . در یک تعریف کلان، فضای سایبری را می توان مجموعه به هم پیوسته موجودات زنده از طریق رایانه، شبکه های رایانه ای و کاربرد آن دانست که از راه دور و بدون در نظر گرفتن جغرافیای عینی با یکدیگر در ارتباط هستند .
تجاوز ها و تهدید در فضای سایبری با پیشرفت فناوری اطلاعات، از اهمیت فراوان برخوردار است و این گونه تهاجمات زمینه سازی اختلال و اغتشاش در سطح فردی و کشوری بوده و در نتیجه استقلال و موجودیت نظام اسلامی - که در کلام فقها به بیضه الاسلام یاد شده است - را به خطر می اندازد و بدین دلیل است که دفاع در همه عرصه ها به خصوص فضای سایبر برای حفظ سرزمین اسلامی بسیار ضروری به نظر می رسد [ 2 ]
از سوی دیگر با پیشرفت فناوری اطلاعات در عصر حاضر، در ماهیت تهاجمات و دفاع از آنها، تحولات عظیمی ایجاد شده است و با متحول شدن روشهای سنتی و به وجود آمدن روشهای نوین، نحوه تهاجم و حملات به طرف مقابل و نیز سلاح ها و ابزارهای این تهاجمات نیز دچار تغییر و تحولات اساسی شده است ؛ امروزه از جمله این سلاح ها که از ارزش استراتژیک برخوردار است، سلاح اطلاعات و فناوری اطلاعات است که با هدف سلطه و سیطره بر کشورهای متخاصم با ایجاد اغتشاش و اختلال انجام می شود و کلیت یکپارچه و استقلال نظام را به مخاطره می اندازند و باعث از بین رفتن امنیت می شوند ؛ از این رو دفاع در برابر چنین تهاجماتی که کیان و موجودیت جامعه اسلامی را به خطر می اندازد، ضرورت دارد . در متون فقهی و در کلام فقها این گونه تهاجماتی که کیان و موجودیت جامعه را در معرض نابودی قرار می دهد ، تحت عناوین مختلف از جمله دفاع شروع دفاع پیش گیرانه و دفاع غیر جهادی نام برده شده است لازم به توضیح است در منابع اصیل اسلام مانند قرآن و سنت، و در حقوق بین الملل دفاع به عنوان حقی فطری و طبیعی به رسمیت شناخته شده است، و فقیهان اهل بیت - علیه السلام - نیز از آغاز اجتهاد به این مهم همت گماشته و دیدگاه اجتهادی خود را در این مسأله حیاتی ابراز کرده اند. دفاع در فقه شیعه به دو شاخه اصلی تقسیم می شود: الف - دفاع سازمان یافته از کشور در برابر تهاجم دشمنان که از آن به جهاد دفاعییاد می کنند ب - دفاع فردییا گروهی از جان و ناموس و مال خود و دیگران در برابر متجاوزان به آنها
