بخشی از مقاله
چکیده
دفاع ناموس خلقت است و در حقوق اسلامی و اکثر نظام های حقوقی جهان پذیرفته شده است. فقه حقوق اسلامی در همه مذاهب حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و فقه اهل البیت - ع - قاعده فقهی دفاع مشروع را قانونی دانسته و به حمایت از مدافع پرداخته است. مستندات قاعده را تبیین نموده است. شرایط و موانع آن را تبیین کرده است. در حقوق ایران نیز اصل دفاع مشروع پذیرفته شده است؛ اما قلمرو کاربرد قاعده دفاع مشروع با توجه به شرایط و گونه های قاعده در چه مواردی است و تحلیل مبانی حقوقی قاعده دفاع مشروع چیست؟ این پژوهش با فیش برداری از فقه امامیه و اهل سنت و قانون مجازات اسلامی در ایران، به تحلیل محتوا و مضمون نصوص و متون فقها و قوانین می پردازد و حدود کاربرد قاعده دفاع مشروع را بر اساس مبانی فلسفی و حقوقی آن بکار می برد و برخی آثار حقوقی و کیفری آن را از دید حقوق اسلامی بر می شمارد.
بر اساس نتایج تحقیق، در فقه اسلامی جواز دفاع در شرائط ویژه و عدم ضمان جراحات و صدمات و ضرر و زیان مالی وارده بر مهاجم پذیرفته شده است و متقابلاً مهاجم باید از عهده کلیه خسارات وارده بر مدافع در حالت عدم تعدی و تفریط مدافع، برآید. در حقوق اسلام مدافع در حالت دفاع مسئولیت کیفری ندارد، مگر آنکه تعدی و یا تفریط نموده باشد و عمل ارتکابی تنها راه ممکن نبوده باشد. اضطرار از جلمه مواردی است که علاوه بر مواد قانونی می تواند مستند شرعی قاعده فقهی دفاع مشروع باشد. قلمرو کاربرد قاعده دفاع مشروع، اعم از دفاع از مال بوده و شامل دفاع از جان خود و خانواده و عرض و آبرو و ناموس است. بلکه دفاع می تواند از دیگران نیز باشد، ولی دارای شرائط ویژه ای است.
واژگان کلیدی: مسئولیت، دفاع مشروع، فقه، حقوق اسلامی، ایران، جواز، اباحه.
.1 مقدمه
یکی از مباحثی که نه تنها در قانون مجازات اسلامی - قانون مجازات اسلامی، - 1392 بلکه در فقه اسلامی - مروارید، ینابیع الفقهیه، - 1990 به عنوان یک عمل موجه و قابل دفاع بحث شده است موضوع دفاع مشروع است چرا که دوام و بقا یک اجتماع و حتی آرامش اجتماع بشری بستگی به این دارد که تا چه اندازه ای به دفاع اهمیت داده شده باشد. فقهای اسلام قاعده دفاع مشروع را می پذیرند، قواعد و فرمول های فقهی را بر آن حاکم می دانند و از شرایط و موانع دفاع مشروع بحث نموده اند. - ماخذشناسی قواعد فقهی، - 1379 اما دفاع مشروع دارای چه گونه هائی است؟ مبنای فلسفی آن کدام است؟ از چه شرائط و موانعی برخوردار است؟ چه آثار و عواقب کیفری و حقوقی دارد؟
.2 پیشینه تحقیق
در کتب فقه اسلامی در مباحث مجازات ها بحث دفاع مشروع مطرح شده است. در کتب قواعد فقه از قاعده احترام مال و جان و عرض مسلم سخن بمیان آمده است. - مصطفوی، القواعد، ص - 127 در کتب فقهی اهل سنت نیز دفاع مشروع مطرح شده است. - عوده، التشریع الجنائی، جلد 1، ص - 473 و در کتب حقوق جزاء و جرم شناسی ایران، بحث دفاع مشروع آمده است. - محسنی، دوره حقوق جزای عمومی، جلد 3، ص - 213 - جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص - 303 در مقالات مجلات و کنفرانس ها نیز این موضوع مطرح شده است. بنابر این، بحث دفاع مشروع دارای سابقه طولانی در فرهنگ اسلام و حقوق ایران می باشد. در سال های اخیر نیز مقالاتی در این خصوص نگاشته شده است. برخی از این مقالات به ترتیب سال به مباحث زیر اشاره کرده اند: - 1 در سال 1394، تحقیقاتی در این زمینه صورت گرفت. برخی از این پژوهش ها با عناوین زیر می باشند:
- مطالعه ی تطبیقی دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 و ماده 51 منشور ملل متحد. - ابراهیم قربانی، الهام قربانی، - 1394
- کاوشی در نظریه خودسالاری در باب توجیه دفاع مشروع. - مهرداد نور دواقف، مهسا پورمند، محمدرضا نظری نژاد، حسین آقا بابایی، - 1394
- بررسی نقش ضرورت در اضطرار، اکراه و دفاع مشروع. - سعدون شریفی نژاد، عادل ساریخانی، - 1394
- دفاع مشروع در برابر مأموران دولت. - مهدی رحمان منشادی، - 1394
- حق دفاع مشروع سوریه در برابر تروریسم. - فاطمه آناهید، سینا نیازی، واحد اروجعلی زاده، - 1394
- بررسی شرایط و ضرورت های دفاع مشروع در نظام حقوقی ایران. - آزاده علیپور، ابوالفتح خالقی، - 1394 - 2 در سال 1394، تحقیقاتی در این زمینه صورت گرفت. برخی از این پژوهش ها با عناوین زیر می باشند:
- تاثیر دفاع مشروع در مسئولیت مدافع مشروع. - غلامرضا حافظی قهستانی، اسلام مندنی، - 1395
- تاثیرعدم اجتماع تمام شرایط دفاع مشروع برمسئولیت مدافع مشروع. - غلامرضا حافظی قهستانی، اسلام مندنی، - 1395
- بررسی ابعاد دفاع مشروع در حقوق بین الملل با تاکید بر تحولات سوریه. - سیدکامران پورمحمدی، محمد یگانه، - 1395
- مقایسه تطبیقی دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی 1370 و .1392 - غلامرضا حافظی قهستانی، اسلام مندنی، - 1395
3. تعریف دفاع مشروع
- 1 تعریف لغوی دفاع مشروع
دفاع مشروع از دو کلمه دفاع ومشروع تشکیل گردیده است - العطار، ص 1 : - 24، کلمه دفاع؛ جمع دفع یعنی مانع از طریق بااستفاده از قدرت است و به معنای لغوی: "مصدر لازم از دستبرد دشمن. - انسان یا حیوان - حفظ کردن، مصدر از بازداشتن، پس زدن از قانون بمعنای توسل به دلایل برای بی اعتباری دلایل یا ادعای طرف مقابل." می باشد. - فرهنگ معین، کلمه دفاع - در قرآن کریم فادفعوا الیهم اموالهم." اموال آنها را به خودشان برگردانید. " - نساء، 2 - 5، کلمه مشروع؛ این واژه از ماده شرع است و از نظر لغت از شرع شرعاً للقوم." برای مردم شریعت و قانون وضع کرد." گرفته شده است و به همین معنی آنچه خداوند برای بندگان وضع کرده " شریعت " خوانده می شود؛ و شارع به معنی همراه است و کلمه شرع در آیات قرآن نیز آمده است. - شوری، 21 و - - 13اعراف، - - 163مائده، - 48
- 2 تعریف اصطلاحی دفاع مشروع در فقه اسلام در فقه اسلام وحقوق موضوعه نیز تعاریفی برای " دفاع مشروع " آمده است:
1، دفاع مشروع وظیفه انسان است در حمایت از نفس خود یا دیگری و حق او در حمایت از مال خود یا دیگری که در برابر هر تجاوز مال و غیر مشروع با نیروی لازم برای دفع تجاوز دفاع کند. - عوده، التشریع الجنائی، جلد 1، ص - 473
2، در کتاب ترمینولوژی حقوق در تعریف دفاع مشروع در شخص مورد تجاوز در صورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی به منظور رفع تجاوز حق دارد به نیروی شخصی از ناموس و جان و مال خود دفاع کند. - جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص - 303
3، هر گاه کسی به خاطر دفاع از نفس یا عرض یا ناموس و یا آزادی خود یا دیگری و با رعایت شرایط پیش بینی شده در قانون مرتکب عملی، عمل ارتکابی او جنبه مجرمانه خودر ا از دست داده است، چنین شخصی معاف از مسئولیت کیفری و مدنی است. - محسنی، دوره حقوق جزای عمومی، جلد 3، ص - 213
4، شخصی که بر خلاف عدل و نصفت مورد حمله قرار گرفته است و برای دفاع از خود مرتکب جرم شده در حال دفاع مشروع می باشد - علی آبادی، حقوق جنائی، جلد 1، ص - 234
5، دفاع مشروع حقی است که برای شخصی که مورد حمله ظالمانه قرار گرفته مقرر شده است. ناهنگام ضرورت و عدم استرسی به قوای دولتی آن شخص بتواند با استفاده از وسایل متناسب برای خطری که جان و مال و ناموس خود یا دیگری را تهدید کرده است با اعمال زور و ایراد جرم به تجاوز اقدام کند - واعظی، دفاع مشروع در حقوق جزای ایران، ص . - 23
