بخشی از مقاله
چکیده
مراتع به عنوان بستر تحولات اقتصادی و اجتماعی ایلات و عشایر ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است . هدف از این تحقیق، تعیین شیوه های مرتعداری درحوضه ی آبخیزسقزچی چای باپیاده سازی ارزیابی توان سرزمین برای کاربری مرتع در محیط GIS است. ابتدا، بااستفاده از لایه های اطلاعاتی منابع فیزیکی، زیستی و اقتصادی- اجتماعی، طبقات توان منطقه برای مرتع تعیین شد و سپس باتوجه به طبقات توان، شیوه های مرتعداری متناسب با توان منطقه ارائه شد.نتایج نشان می دهد که در %8.7 منطقه مرتعداری به شیوه ی تعادلی، %39.2 مرتعداری به شیوه ی طبیعی و %51.5مرتعداری به شیوه ی مصنوعی پیشنها می گردد.
.1 مقدمه و هدف
مرتع به اراضی دایر یا بایر اطلاق می شود که رستنیها در آن به حالت طبیعی رشد کرده میزان بارندگی آن منطقه نسبتاً کم باشد و به وسیله ی حیوانات اهلی و وحشی مورد چرا واقع گردد و هیچ عاملی آن را محدود ننماید..[4]
بیش از نیمی از مساحت کشور ایران را مراتع تشکیل می دهد. مرتع به عنوان بستر تحولات اقتصادی و اجتماعی ایلات و عشایر ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا منبع تولید گوشت، لبنیات، پشم و سایر فرآورده های دامی است. همچنین بخشی از گیاهان صنعتی و دارویی از این منبع خدادادی به دست می آید [8] اما متاسفانه بسیاری از مراتع کشور به علت تخریب بیش از حد با بحرانی عمیق مواجه شده اند و ادامه ی این روند کشور ما را با مشکلات بسیاری مانند:
سیل های مخرب، کم آبی، طوفان، شنهای روان، آلودگی محیط زیست، خشکسالی و قحطی رو به رو خواهد کرد. از این رو شناخت این بخش به طور قطع تأثیر تعیین کننده ای بر تنظیم و اجرای برنامه هایی که نتیجه ی آن ها تداوم حیات جانداران وابسته به مراتع در ترازهای متفاوت و تنوع زیستی است، خواهد داشت - دکتر پرویز کردوانی - .
اهمیت مراتع دلایل بسیاری دارد که مهمترین آنها به این شرح است:
- 1حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن: وجود پوشش گیاهی در مراتع از برخورد مستقیم قطرات باران با خاک جلوگیری نموده و مانع از ریزتر شدن ذرات خاک می شود. همچنین وجود پوشش گیاهی مانع مسدود شدن راه های نفوذ آب به خاک و جاری شدن سیلاب ها و نهایتاً مانع تخریب مراتع خواهد شد.
- 2 تنظیم گردش آب در طبیعت - آب های زیر زمینی و آب های سطحی - : تأثیر مراتع در تأمین آبهای زیرزمینی بسیار مهم است. وجود علف ها و گیاهان در مراتع باعث کاهش سرعت رواناب حاصل از بارندگی در سطح زمین می شود.
- 3 تامین علوفه ی مورد نیاز احشام عشایری و روستایی: مرتع یکی از منابع تغذیه ی دام هاست. در علوفه ی مراتع خوب تمام مواد خوراکی از قبیل ویتامینها و مواد معدنی مورد نیاز یک دام وجود دارد. علوفه ی مورد نیاز دام از مراتع طبیعی و مصنوعی، زراعت گیاهان علوفه ای و باقیمانده ی سایر زراعت ها تأمین می شود .
بررسی ها در کشور ما نشان می دهند که در شغل دامداری یک خانوار در مدت 7 ماه به حداقل 500 هکتار مرتع نیاز دارد در این صورت 180 هزار خانوار می توانند از مراتع ایران استفاده کنند اما در حال حاضر 916 هزار خانوار بهره بردار از مراتع کشور استفاده می کنند. - 4 تولید محصولاتی نظیر گیاهان دارویی ، صمغ ها و رزین ها: بسیاری از گیاهان مرتعی وجود دارند که استفاده های دارویی، صنعتی و یا خوراکی دارند از طرف دیگر سالانه حدود 13 هزار تن عسل در اثر تغذیه ی زنبور های عسل از مراتع کشورمان تولید می شود
به طور کلی، مراتع ایران همانطور که قبلاً ذکر شد در وضعیت خوبی به سر نمی برند به گونه ای که قسمت اعظم مراتع، در شرایطی است که نیاز به اصلاح دارد، بسیاری از مراتع هم، از لحاظ پوشش گیاهی آنچنان فقیر شده است که دیگر قابل بهره برداری نیست و باید قرق و بکلی، احیا شود.
تئوری و پیشینه تحقیق
با توجه به اهمیت مراتع که مختصری از آن ذکر شد، و از آنجا که مراتع منابع اولیه ی قسمت اعظم تأمین گوشت مورد نیاز کشور را تشکیل می دهد، تخریب و نابودی آن مسائل عدیده ای را برای کشور به وجود آورده و نظم طبیعی و نیز اقتصادی و سیاسی کشور را به هم می زند. لذا باید شیوه های مرتعداری مورد بررسی قرار گیرد و اقدامات لازم جهت مدیریت صحیح مراتع انجام گیرد
شیدای کرکج و همکاران[2] به ارزیابی توان کاربری مرتع به روش سیستمی در حوزه آبخیز خانقاه سرخ ارومیه پرداختند وروشهای مرتعداری رادراین منطقه تعیین کردند. نتایج نشان داد که دراین منطقه درقسمتهای مختلف مرتعداری به روشهای تعادلی، مصنوعی و طبیعی بایستی صورت گیرد. کرمی همکاران[6]به ارزیابی توان مرتع درحوضه ی آبخیزبابلرود پرداختند وروشهای مرتعداری را پیشنهاد دادند. Ziadat[10]درمنطقه ای دراردن توان منطقه را برای مرتع داری موردارزیابی قرار دادند و روشهای مرتعداری متناسب با آن را پیشنهاد دادند.
مواد و روشها منطقهی موردمطالعه
حوزه آبخیز سقزچی چای با مساحت 7593/99 هکتار در شهرستان نمین و در شرق شهرستان اردبیل قرار در زون 39 شمالی واقع شده است. مرتفعترین مکان UTMدارد. حوزه مورد مطالعه در سیستم مختصات در محدوده مورد مطالعه با ارتفاع 2380 متر از سطح دریا، در جنوب و پایینترین نقطه آن نیز به ارتفاع 1400 متر در خروجی حوزه آبخیز سقزچی واقع شده است. این آبخیز به 2 زیرحوزه اصلی ، 2 زیرحوزه فرعی و مستقل و 5 زیرحوزه فرعی غیرمستقل تقسیم بندی شده است. نقاط جمعیتی این حوزه آبخیز شامل روستاهای رز، حور، تفیه و سقزچی میباشند. کاربری کنونی اراضی حوزه آبخیز سقزچی شامل اراضی کشاورزی، کشاورزیBمرتع، اراضی حفاظتی به صورت قرق شده، جنگل، مرتع، مرتعBجنگل و مناطق مسکونی میباشد. در شکل زیر موقعیت منطقه مورد مطالعه در استان و کشور نشان داده شده است
شکل.1 موقعیت حوضه سقزچی چای در کشور
داده ها و نرم افزار های مورداستفاده
برای انجام ارزیابی توان اکولوژیک منطقه جهت تعیین توان منطقه برای مرتعداری از فاکتورهای فیزیکی و اقتصادی- اجتماعی استفاده شده است. لایهی مربوط به مرز محدودهی مطالعاتی و تاج پوشش و لایه ی توپوگرافی 25000 منطقه از اداره کل منابع طبیعی استان تهیه شد. اطلاعات مربوط به، بافت خاک، میزان رسوب تولدی سالیانه، گروه هیدرولوژیک خاک و عمق خاک از سازمان حفاظت آب وخاک استان تهیه شد. همچنین لایهی کاربری فعلی اراضی نیز از سازمان حفاظت محیطزیست استان تهیه شد. اطلاعات مربوط بارش نیز از اداره کل هواشناسی استان تهیه شد. برای انجام نقشه سازی و روی هم گذاری نقشه ها و تجزیهوتحلیل دادهها در طول فرایند تحقیق نیز از نرمافزار ArcGIS9.3 استفاده شده است.
