بخشی از مقاله
چکیده:
موضوع مقاله حاضر بررسی عوامل موثر بر پذیرش تکنولوژی در صنعت اسانس گیری از گیاهان دارویی با استفاده از روش تقطیر - آب جوش و خلا - است. لذا در این پژوهش از مدل پذیرش تکنولوژی شامل 4 مولفه کارایی، سهولت استفاده، سودمندی و قابلیت اطمینان استفاده شده است. به علاوه تاثیر پذیرش تکنولوژی بر نگرش تولیدکنندگان و همچنین بر قصد خرید آنها مورد سنجش قرار گرفته است.
در این راستا پرسش نامه ای طراحی و میان 50 از تولیدکنندگان اسانس گیاهی با روش سنتی توزیع گردید تا میزان پذیرش تکنولوژی صنعت تقطیر یا استخراج با حلال توسط آنها اندازه گیری شده و همچنین نگرش آنها نسبت به خرید تکنولوژی ارزیابی شود. که نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر آن است که 4 مولفه کارایی، سهولت استفاده، سودمندی و قابلیت اطمینان همگی بر نگرش تولیدکنندگان نسبت به تکنولوژی تولید صنعتی اسانس با روش تقطیر - آب جوش و خلا - و قصد خرید و استفاده تاثیرگذارند. همچنین اثر نگرش تولیدکنندگان نیز بر قصد خرید و استفاده آنها هرچند ضعیف تر ولی موثر است.
مقدمه:
بیان مساله، ضرورت انجام تحقیق، و اهمیت موضوع:
طی چند دهه گذشته درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت بخش عمده ای از درآمدهای ارزی کشور را شامل می شود و اقتصاد کشور نیز تقریباً بطور کامل از روند صادرات نفت تبعیت نموده و با نوسانات آن دچار بحران می شود از آنجا که نفتعمدتاً یک کالای سیاسی محسوب می شود تا یک کالای اقتصادی، پیش بینی درآمدهای ایجاد شده ناشی از صادرات این محصول همواره با درآمدهای حاصل از فروش آن تفاوتهای فاحشی داشته و دارد.
به این علت راه کارهایی که بتواند این وابستگی را کاهش دهند بسیار مهم می باشند تنها راه گریز از وابستگی به درآمدهای نفتی ، خروج از شرایط اقتصاد تک محصولی می باشد که کاهش مداوم درآمدهای نفتی و پیش بینی کاهش صادرات نفت ملی در سالهای آینده بعلت افزایش تقاضای داخلی توسعه صادرات غیر نفتی را بسیار ضروری کرده است در بین کالاهای صادراتی، صادرات محصولات کشاورزی از اهمیت ویژهای برخوردار است. و در حال حاضر نیز بخش عمده ای از صادرات غیر نفتی را شامل می شود که در این زمینه میتوان به تولید فرآورده های گیاهان دارویی پرداخت. یکی از مشتقات فرآورده های گیاهان دارویی اسانس گیری می باشد.
در دنیای پیشرفته امروز، اسانس ها منبع درآمد باارزشی هستند که اگر قرار باشد ایران در این عرصه رقابتی قرار بگیرد، باید از روش های سنتی اسانس گیری، که قابلیت رقابت را از محصولات ایران در بازارهای جهانی می گیرد، دست برداشته و به سمت فناوری های جدید برود. ایران به لحاظ ذخایر فیلوژنتیکی1 بسیار غنی بوده و بیش از 7000 گونه گیاه دارویی در کشور وجود دارد. همچنین وجود 11 اقلیم از 13 اقلیم طبیعی جهان در کشور زمینه مناسبی را برای بهره برداری از گیاهان دارویی فراهم آورده است و لیکن با این وجود کشور جایگاه مناسبی در بین کشورهای جهان ندارد. یکی از دلایل انتخاب این موضوع عدم وجود صنایع تبدیلی و تکمیلی در این عرصه به خصوص صنایع اسانس گیری می باشد.
عملیات اسانس گیری از گیاهان دارویی در کشور، معمولا به روش تقطیر با آب - همان شکل سنتی در گلاب گیری ها - انجام می شود که در این روش با توجه به حضور دو فاکتور آب و دمای بالا در کنار ترکیبات شیمیایی اسانس و انجام واکنش های ناخواسته شیمیایی از کیفیت اسانس کاسته می شود. در نتیجه محصول تولید شده قابل رقابت در بازار جهانی - عمدتا کشور های اروپایی - نخواهد بود. با توسعه فناوری های جدید می توان به محصول با کیفیت و کمیت بسیار بالاتر - کیفیت حدود 8 برابر - دست یافت. ضمنا ایجاد کارگاه های اسانس گیری به شکل نیمه صنعتی در قالب مشاغل خانگی میسر می باشد.
کشورهای جهان سوم بیشتر مواد خام میفروشند چون توان تولید مواد باارزش از مواد خام را ندارند، این مشکل کشور ایران هم هست. با استخراج اسانس از گیاهان، ارزش افزوده خوبی به دست میآید چون سود حاصل از فروش اسانس گیاهان دهها برابر بیشتر از فروش محصول خام است.
این در حالی است که اسانسها خیلی بهتر از مواد خام نگهداری میشوند. نگهداری مواد گیاهی خشک معمولا کار دشواری است که به انبارهای وسیع و کنترل دائمی دما و رطوبت نیاز دارد. این در شرایطی است که مراقبت از این گیاهان در برابر آفات و بیماریها نیز دشواریهایی دارد؛ در حالی که اگر این گیاهان به اسانس تبدیل شوند دیگر این مشکلات بروز نخواهد کرد. پس تولید اسانس، شغلی برد برد است که همه حتی طبیعت از آن سود میبرند.
در این بین تجهیزاتی مکانیزه وجود دارد که میتوان برای تولید فراورده های گیاهان دارویی استفاده کرد، که هم باعث افزایش سرعت تولید،کیفیت و بهره وری شده و هم باعث تولید بهداشتی تر محصول میشود. در این تحقیق میخواهیم بدانیم که تولیدکنندگان تا چه حد نسبت به استفاده از این تکنولوژی رغبت نشان میدهند. چندین نوع فن آوری برای استخراج عصاره و اسانس گیاهان دارویی در دنیا رایج است که متاسفانه این کار هنوز به روش سنتی در کشور انجام می شود. ایران به روش سنتی خیساندن و یا جوشاندن ، عصاره یا اسانس گیاهان را به دست می آورد که بدون شک تلفات زیادی نیز به همراه دارد. حفظ شکل ظاهری بافت گیاه، آسیب نرسیدن به مولکولها و جلوگیری ازتخریب آنها میتواند از مزایای اسانسگیری صنعتی باشد. و همچنین باعث حذف و یا کاهش ضایعات و افزایش کارایی تولید میشود.
تعریف اسانس: اسانس به مجموعه ترکیبات روغنی فرار و معطر داخل گیاه گویند که از اندام های مختلف گیاه مانند گل، جوانه، میوه، برگ، بذرو غیره استخراج می گردد.
کاربرد اسانس های گیاهی
· ماده نگهدارنده طبیعی در صنایع غذایی
· ماده طعم دهنده و عطر دهنده در صنایع غذایی
· ماده معطر در صنایع تولید مواد آرایشی و بهداشتی
· پیش ماده مورد نیاز بسیاری از صنایع شیمیایی مانند ساخت حشره کش ها و ...
· تهی ه انواع داروهای پزشکی
· کاربرد در پزشکی - دانش آروماتراپی یا عطر درمانی - .[2]
مزایای استخراج اسانس
· ایجاد ارزش افزوده: سود حاصل از فروش اسانس گیاهان معمولا ده ها برابر بیشتر از فروش محصول خام می باشد.
· امکان نگهداری مناسب تر: با توجه به اینکه نگهداری مواد گیاهی خشک دشوار می باشد و نیازمند فضای وسیع است که تامین دما و رطوبت مناسب برای این انبارها و نیز مراقبت در برابر آفات و بیماریها امری دشوار می باشد. درحالیکه نگهداری اسانس راحت تر می باشد.
· عدم امکان نگهداری برخی گیاهان: بسیاری از گیاهان دارویی امکان نگهداری بیش از چند ساعت را نداشته و فرآوری فوری آنها مهم می باشد.
روش های استخراج اسانس
روش های استخراج اسانس با توجه به نوع گیاه، نوع اسانس و کیفیت مورد نظر در اسانس گیری متفاوت می باشد. برای استخراج اسانس از روش های مختلفی نظیر تقطیر با آب، تقطیر با بخارآب، استفاده از حلال های شیمیایی، پرس سرد، استفاده از فشار بخار آب، استفاده از گاز دی اکسید کربن، آب جوش و خلا و ...استفاده می گردد. که روش اخیر - آب جوش و خلا - با توجه به این که برای بسیاری از گیاهان دارویی می تواند مورد استفاده قرار گیرد و کیفیت اسانس حاصلهنسبتاً مناسب می باشد و همچنین به دلیل ایمنی بیشتر برای مشاغل خانگی توصیه می گردد.
محصولات جانبی
دو محصول جانبی عمده در سیستم تولید اسانس شامل عرقیات و تفاله می باشد. از تفاله های باقیمانده میتوان در صنایع مرباسازی - تفاله گل محمدی - ، کمپوستسازی و ... استفاده نمود. تولیدات جانبی نقش موثری در افزایش درآمد واحدهای تولید اسانس دارا میباشند.
معرفی انواع روشهای تولید
روشهای مختلف تولید اسانس طبیعی در جهان به پنج گروه اصلی تقسیم بندی می شود:[4]
-1 روش تقطیر
-2 روش فشار، خراش و تیغ زدن
-3 استخراج با حلال
-4 استخراج به وسیله آنزیم های هیدرولیزکننده
-5 استخراج به کمک دی اکسید کربن
