بخشی از مقاله
ارزيابي تاثير روشهاي اسانس گيري و خشک کردن گياه بادرنجبويه ( (Melissa officinalis L.بر ميزان اسانس آن
چکيده
گياه بادرنجبويه به دليل خواص درماني در بسياري از نواحي گرم دنيا کاشته ميشود. بنابراين به دليل اهميت اين گياه ، اين تحقيق به منظور ارزيابي روشهاي خشککردن و اسانسگيري گياه بادرنجبويه بر ميزان اسانس آن در مرکز آموزش علمي ، کاربردي جهاد کشاورزي سمنان انجام شد. طرح مورد استفاده ، فاکتوريل با پايه کاملاً تصادفي در سه تکرار بود که فاکتور A شامل نوع دستگاه RARکلونجر و RAR کيزر) و فاکتور B شامل نوع خشککردن ( RBR سايه ، RBRآون و RBR آفتاب ) بود. بدينمنظور، سرشاخههاي گياه بادرنجبويه در مرحله گلدهي از منطقه بلده از توابع نور جمعآوري گرديد و پس از خشککردن در سايه ، آفتاب و آون و با ٢ روش تقطير با آب (کلونجر) و آب و بخار (کيزر)، اسانسگيري شدند. نتايج نشان داد که تاثير نوع دستگاه استخراج اسانس و روشهاي خشک کردن اندام گياه ، بر مقدار اسانس استخراجشده ، در سطح يک درصد معنيدار بود. نتايج مقايسه ميانگين نشان داد که بيشترين مقدار اسانس استخراجشده با استفاده از دستگاه کلونجر و کمترين مقدار آن با دستگاه استخراج اسانس کيزر بود همچنين بالاترين مقدار اسانس به ترتيب با روش خشککردن در سايه (١٨.٥ درصد)، آفتاب (١٤.١٧ درصد) و آون (٧.٦٦ درصد) حاصل شد. بنابراين بالاترين بازده اسانس با روش تقطير با آب (کلونجر) و خشککردن در سايه و پايينترين بازده به روش تقطير با آب و بخار (کيزر) و خشککردن در آفتاب حاصل شد.
واژههاي کليدي : بادرنجبويه (.Melissa officinalis L)، خشککردن ، اسانسگيري .
مقدمه :
بادرنجبويه (.Melissa officinalis L) گياهي از تيره نعناع ، علفي ، چندساله و پايا به ارتفاع ٣٠ تا ١٢٠ سانتيمتر، داراي ساقه ايستاده ، منشعب ، سبز کمرنگ ، با شاخههاي طويل نازک ، برگهاي قلبيشکل ،گل سفيد و ميوه دراز قهوه اي کوچک است (اميني ، ١٣٧٠). اين گياه بومي مناطق مديترانهاي است و در اروپا و آسيا نيز انتشار دارد. در ايران نيز اطراف تهران ، شمال کشور، آذربايجان ، مناطق شرق ايران و استانهاي غربي ميرويد (زرگري ، ١٣٧٢). اندامهاي هوايي گياه ، بخصوص برگها، محتوي اسانس هستند. برگ آن داراي مادهاي تلخ ، تانن ، قندهاي مختلف ، مواد رزيني و ٠.٢٥- ٠.١ درصد (گاهي تا ٠.٧٥ درصد)اسانس روغني ميباشد (زرگري ، ١٣٧٦). مهمترين ترکيبات تشکيلدهندة اسانس را سيتروّنلال P PF٣ (٢٠ تا ٥٠ درصد) تشکيل ميدهد. از ترکيبات ديگر اسانس ميتوان از (سيترال ) P PF٤، (ژرانيول ) P PF٥، (لينالول ) P PF٦ و (استات اوگنول ) P PF٧ نام برد (١٩٩٢ ,Hornok).
سيترال با فرمول بسته CHCHO٩١٥ که به عنوان طعمدهنده داروها و همچنين در تهيه عطر و ادکلن کاربرد وسيعي دارد (ميرزا و همکاران ، ١٣٧٥). در طب سنتي از دمکرده برگهاي بادرنجبويه به عنوان آرامبخش و خوابآور ملايم ، ضد اسپاسم و ضد سردرد استفاده ميشود ( ١٩٩٩ ,Mauhachirou. and Gbenou). درترکيه کوکديل و سارر (١٩٩٢)، ٢٥ ترکيب را در اسانس بادرنجبويه تجزيه و شناسايي کردند. پينو (١٩٩٩) نيز در کوبا، اسانس بادرنجبويه را تجزيه نموده و مشاهده نمودند که ٤١ درصد آن را ژرانيول و ٢٩ درصد اسانس را نريل تشکيل داده است .
امروزه توسعه استراتژيهاي خشککردن گياهان دارويي اجازه ميدهد که به کيفيت و کميت موردنظر و با صرف انرژي کمتري نائل شويد (٢٠٠٨ ,Cuervo and Hensel). آينگلو و همکاران (٢٠٠٥) در بررسي روشهاي خشککردن (آفتاب خشک -کردن ، سايه خشککردن و اندام تازه گياه ) بر مقدار اسانس گياه دارويي بادرنجبويه ، گزارش دادند که بالاترين مقدار اسانس اين گياه از روش سايه خشککردن حاصل شد.
احمدي و همکاران (١٣٨٧) اثر روشهاي مختلف خشککردن (آفتاب ، سايه ، آون ٣٠ و ٤٠ درجه سانتيگراد) را بر کميت و کيفيت اسانس گلبرگهاي سه ژنوتيپ گل محمدي بررسي کردند و نشان دادند که اسانس حاصل از گلبرگهاي خشکشده در سايه ، نسبت به اسانس حاصل از روشهاي ديگر از لحاظ ميزان اسانس داراي تفاوت معنيداري نبوده ، ولي از لحاظ کيفيت داراي تفاوت چشمگيري است . به طوري که ميزان سيترونلول و ژرانيول بالاتر بوده ولي درصد ترکيبهاي مومي و سنگين کاهنده کيفيت اسانس کمتر بود.
وزن مخصوص اسانسها معمولاً از آب کمتر است و به ندرت ممکن است وزن مخصوص اسانس حاصله از برخي از گياهان از وزن مخصوص آب بيشتر باشد. انتشار اسانس در فضا بستگي به کيفيت اسانس ، فشار هوا و دماي محيط دارد. مثلاً اگر درجه حرارت محيط بالا باشد ذرات اسانس با شدت بيشتري در محيط پراکنده ميشوند در اين حالت ميتوان بوي تند آن را احساس نمود. به طورمعمول اسانس گياهان به وسيله تقطير با آب و يا بخار صورت مي گيرد (١٩٨٤ ,Warnod).
دستگاه کلونجر( دارونامه بريتانيا) ابعاد کوچکي دارد که جهت استخراج مواد موثر با خالص از دارو طراحي وساخته شده است . البته ميتوان با تغيير ابعاد آن ، از مواد گياهي جهت استخراج اسانس استفاده نمود (١٩٨٨ ,British Pharmacopoeia). در بررسي که کليمک (١٩٩٨) در لهستان براي اسانسگيري از روش بخار آب استفاده نموده و مشاهده کرد که ميزان اسانس گياه بين ٠٦. و ٠.٢٥ ميليليتر در ١٠٠ گرم بوده است فقيه و همکاران (١٣٧٦) اسانس سرشاخه گياه بادرنجبويه را که از مناطق مختلف جمع آوري کرده بودند، با روش تقطير با آب (دستگاه کلونجر) اسانس گيري کردند. طبق گزارش آنها بازده اسانس نمونه اطراف اصفهان ٠.٣%، تهران ٠.٦% و ورامين ٠.٤% بود.
همچنين ترکيبهاي مهم اسانس را سيترال (٣٢% در نمونه اصفهان و ٧١% در نمونه تهران ) و کاريوفيلن اکسايد (٦.١% در نمونه اصفهان ) شناسايي کردند. عليمدد وهمکاران (١٣٧٥) گياه بادرنجبويه را از مرکز تحقيقات جهاد دانشگاهي کرج جمعآوري کردند و اسانس گياه را با روش تقطير با آب استخراج کردند و بازده اسانس را ٠.٢٥% گزارش کردند. بديهي قزويني و همکاران (١٣٦١) گياه بادرنجبويه را از مرکز تحقيقات دارويي و مرکز پرورش گياهان ساري جمعآوري کرده و اسانس گياه را با روش تقطير با آب استخراج کرد. آنها بازده اسانس گياه تازه را ٠.١ و گياه خشک را ٠.٠٩ گزارش کردند. آدينه (١٣٨١)، در يک بررسي ، تغييرات ترکيبهاي سيترونلول و ژرانيول موجود در اسانس بادرنجبويه کاشته شده در باغ گياهان دارويي ابنسيناي همدان را با روش تقطير با آب بررسي کرد. بازده اسانس برگ تازه نسبت به وزن تر گياه ٠.٠٩ درصد، بازده اسانس برگ خشک شده نسبت به وزن خشک ٠.٣٢ درصد و بازده اسانس سرشاخههاي گلدار خشکشده ٠.١٨ درصد بود. عسگري و همکاران (١٣٨٢) در تحقيقي سرشاخههاي گياه بادرنجبويه را در مرحله گلدهي از سه محل کشت در استانهاي فارس (اطراف شيراز)، تهران (اطراف کرج ) و سمنان جمعآوري و پس از آمادهسازي گياهان به روش تقطير با آب اسانسگيري کردند به طوري که بازده اسانس نمونه فارس ، کرج و سمنان به ترتيب ٠.١٤، ٠.٢٥ و ٠.٢٦ بود. بنابراين با توجه به اهميت تاثير نوع دستگاه اسانسگيري و روش خشککردن بر اسانس گياهان دارويي ، اين تحقيق به منظور ارزيابي تاثير روشهاي اسانسگيري و خشککردن گياه بادرنجبويه انجام شد.
مواد و روشها:
اين تحقيق در مرکز آموزش علمي ، کاربردي جهاد کشاورزي سمنان انجام شد. آزمايش به صورت طرح فاکتوريل در قالب بلوک
کاملاً تصادفي در سه تکرار با فاکتور A شامل نوع دستگاه ( RAR١ کلونجر و RAR٢ کيزر)، فاکتور شامل نوع خشککردن (سايه RBR١، آون RBR٢ و آفتاب RBR٣) انجام شد. گياه دارويي بادرنجبويه در مرحله گلدهي و از منطقهاي به نام بلده از توابع شهرستان نور و از ارتفاع ١٨٥٠متري ، طول جغرافيايي ٥٢ درجه و٧ دقيقه و ٣٥ ثانيه و عرض جغرافيايي ٣٥ درجه و ٢٦ دقيقه و ٣٠ ثانيه جمعآوري گرديد. سرشاخه هاي گلدار را پس از جمعآوري و پاک نمودن به سه روش خشککردن در سايه ، خشککردن در آفتاب و خشککردن با دستگاه آون در دماي ٣٧ درجه سانتيگراد به مدت ٢٤ ساعت (شکل ١) انجام گرفت . سرشاخههاي گلدار پس از خشکشدن (در سايه ، آون و آفتاب ) به ذرات کوچک خرد شدند. هر بار ١٠٠ گرم از گياه خشکشده با هر يک از روشهاي موردنظر را با استفاده از تقطير با آب (کلونجر) و تقطير با آب و بخار (کيزر) در سه تکرار و در حدود يک ساعت و سي دقيقه اسانسگيري شدند. دادهها با استفاده از نرمافزار MSTATC تجزيه و تحليل و در صورت معنيدار بودن با استفاده از آزمون چند دامنهاي دانکن در سطح ٥%، مقايسه ميانگينها انجام شد.
