بخشی از مقاله
چکیده
منابع آبی منطقه زاگرس واقع در جنوب غرب و غرب ایران مشتمل بر دو بخش عمده رواناب و آب های زیرزمینی است . رواناب ها به دلیل عدم وجود امکانات و تاسیسات کافی نقش زیادی در تامین آب منطقه بازی ننموده و عملا عمده ترین منبع تامین آب جهت فعالیت های کشاورزی ، آب های زیرزمینی می باشد. بنابراین شناسایی و تشخیص این منابع از اولویت های اصلی تحقیقات منابع آب به شمار می رود .
از نظر زمین شناسی سازه های آهکی عمده ترین سازه هایی هستند که این منابع را در خود نگهداری می نمایند نقش تکتونیک در ایجاد شکستگی در این سازه ها بسیار پراهمیت است و بررسی فرایندهای تکتونیکی می تواند در تشخیص این منابع کمک شایانی به عمل آورد. در این تحقیق سعی گردیده با بررسی موردی بر روی دشت ایج امکان استفاده از روش ژئوالکتریک در تشخیص مناطقی که تحث تاثیر فرایندهای تکتونیکی دچار شکستگی و نهایتا کارستی شده اند را بررسی و نقش فرایندهای تکتونیکی در ایجاد منابع آبی هر چه بهتر مشخص گردد.
-1 مقدمه
رشته کوه های زاگرس مشتمل بر کوه ها و دشت های وسیع در ناحیه جنوب غربی و غرب ایران یکی از مهمترین مناطق کشاورزی و دامداری این کشور محسوب می گردد . عمده ترین منابع تامین آب دشت های فوق شامل دو بخش است بخش اول شامل رواناب که عمدتا به دلیل عدم امکانات لازم به خلیج فارس ریخته و مقدار اندکی از آن نیز در پشت سدهای موجود نگهداری می شود و بخش دوم شامل منابع آبی نفوذی در زمین است که به صورت آبخوان های وسیع در کف دشت ها و لایه های آبدار کوهستان ها قرار می گیرد.
در این مقاله با بررسی یک نمونه از دشت های زاگرس سعی گردیده نقش تکتونیک در ایجاد ابخوان های زیرزمینی بررسی گردد - بخش دوم عمده ترین منبع تامین آب منطقه فوق محسوب می گردد که عمدتا از طریق چشمه ها ، قنات ها و یا چاه ها آب لازم را در اختیار متقاضیان قرار می دهد. بنابراین جهت استفاده بهینه و همچنین دسترسی بیشتر به این منابع آبی نیاز است مطالعات دقیق تری بر روی اینگونه منابع آبی انجام شود.
منطقه زاگرس به دلیل وجود سازندهای آهکی و شکست و انحلال در این سازندها یکی از مستعدترین مناطق دنیا جهت حفظ و نگهداری منابع آب زیرزمینی است . این پدیده که در اصطلاح karstification گفته می شود اصلی ترین منابع آب زاگرس را در خود جای داده است به گونه ای که بیش از 70 درصد منابع آبی زاگرس در اثر ایجاد این پدیده به وجود آمده.
-2 اثر فرایندهای تکتونیکی بر منطقه زاگرس
کمربند چین خورده - رانده زاگرس در قسمت میانی کمربند کوهزایی آلپی قرار گرفته و از جمله جوانترین کوهزادهای سنوزوئیک محسوب شود این کمربند با روند شمال غرب - جنوب شرق 1800 کیلومتر طول دارد. همچنین در جنوب غرب به فرو افتادگی خلیج فارس و سپر عربستان ختم می شود و در شمال شرق توسط گسل اصلی زاگرس Main Zagros Thrust از پهنه سنندج- سیرجان جدا میشود.
تغییرشکل در کمربند چینخورده رانده زاگرس در اثر همگرایی نسبی بین ورقههای عربی و ایران مرکزی از کرتاسه میانی تا پایانی بوجود آمده است . - Falcon, 1969; Koop & Stoneley, 1982 - این همگرایی موجب فرورانش لبه شمال شرقی اقیانوس نئوتتیس به زیر ایران مرکزی شده. در میوسن پلیت عربی به صفحه ایران برخورد کرده و باعث شکل گیری گسل اخیر زاگرس شده است - Jakson & Talebian - و کمربند چین خورده - رانده زاگرس درطی فاز اصلی کوهزایی زاگرس ازمیوسن بالایی تا عصر حاضر شکل گرفته - Stoklin .1968 & staeley 1981 - چینها از جمله ساختارهای مهم موجود در منطقه زاگرس هستند که شناسایی آنها در ارائه الگوی ساختاری منطقه حایز اهمیت است.
از دیگر عناصر ساختاری زاگرس خطوارهها و گسل-های پیسنگی میباشد. این خطوارهها به دلیل ویژگیهای پیسنگ همچون وجود تودههای نمکی و سازندهای شکل پذیر به ندرت دارای گسلش سطحی میباشند ولی با استفاده از ساختارهایی که در ارتباط با گسل تشکیل میشود ، قابل شناسایی میباشد. جابجایی طبقات یا افق-های راهنما ، رشته ارتفاعات، طاقدیسها و ناودیسها، رودخانهها و سایر اشکال زمینریختشناسی از پارامترهای تشخیص گسلهای پیسنگی بدون گسیختگی سطحی میباشند.
در زاگرس پدیدههایی همچون قطع-شدگی و محوشدگی ناگهانی طبقات تغییر مسیرهای ناگهانی رودها همچنین قطعشدگی یا کجشدگی دماغه طاقدیسها و ناودیسها و عدم مطابقت شیب لایههای یکسان در یالهای طاقدیسها و ناودیسها همگی دلالت بر وجود گسلهای پیسنگی در این منطقه دارد که علی رغم عدم وجود گسیختگی سطحی ساختارهای سطحی را تحت تاثیر قرار داده است.
-3 فرایندهای تکتونیکی و ایجاد مناطق کارستی
سازندهای آهکی سازندهایی سخت و غیر قابل نفوذ بوده که از تخلخل بسیار کمی برخوردار می باشند ، بنابراین این سازندها در حالت عادی بنا به دلایل عنوان شده قابلیت نگهداری آب در خود را ندارند و عملا نمی توانند به عنوان آبخوان در نظر گرفته شوند اما آنچه موجب می شود که این سازندها به بزرگترین آبخوان های جهان تبدیل شوند وجود عوامل تکتونیکی است که موجب می گردد در یک منطقه این سازند در اثر فشارهای تکتونیکی دچار شکستگی و خردشدگی گردیده و عملا این مسئله موجب می شود تا رواناب ها بتوانند در این سازند های سخت نفوذ کرده و رفته رفته به دلیل وجود عوامل شیمیایی - اسیدی - موجبات انحلال بخش های عظیمی از این سازندها را فراهم آورده و شبکه غارهای وسیع و عمیقی را در بخش های زیرین ایجاد نمایند که عملا محلی برای نگهداری آب های نفوذی می شوند.
از مهمترین نمونه اینگونه غارها می توان به غار علیصدر واقع در منطقه همدان اشاره نمود که مشتمل بر چندین کیلومتر مربع غار وسیع با منابع آبی فراوان است. بنابراین به نظر می رسد چنانچه بتوان با مطالعه بر روی مناطق مختلف زاگرس میزان تاثیر تکتونیک بر روی این لایه ها را معین نمود ، موجبات تعیین منابع اصلی آب در هر منطقه جهت حفر چاه ها و دسترسی به این منابع به راحتی امکان پذیر گردد.
-4 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
برداشت دادههای سونداژ ژئوالکتریک در دشت ایج ، از توابع شهرستان استهبان صورت گرفته است. این محدوده بین طول های 54 8' تا 54 23' شرقی و عرض های'28 53 تا 29 5' شمالی واقع شده است این منطقه در فاصله 220 کیلومتری جنوب شرقی شیراز واقع گردیده است. مساحت محدوده ایج 333 کیلومترمربع بوده که 102/29 کیلومترمربع آن را دشت و بقیه را ارتفاعات تشکیل می دهد. راه دسترسی به منطقه مورد نظر از طریق جاده اصلی و آسفالته شیراز- استهبان و سپس جاده فرعی ایج ، میسر است. جاده فرعی مورد بحث در سمت راست جاده اصلی از استهبان به طرف نیریز به طول تقریبی 35 کیلومتر قرار دارد.
شهرستان ایج مهمترین مراکز جمعیتی ناحیه را تشکیل می دهد. شیب عمومی دشت ایج از شمال شرق به طرف جنوب غرب بوده و ارتفاع به سمت جنوب کاسته می شود. ایج از شمال شرق به نیریز و از سمت جنوب با شهرستان داراب و از مغرب به شهرستان فسا و از شمال غرب با شهرستان استهبان همسایه است به طور کلی این شهر منطقه ای کوهستانی است که کوه های تقریباً مرتفع همچون حصاری اطراف آن را گرفته است و ارتفاعات منطبق با جهت عمومی زاگرس یعنی از شمال و شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد دارد. کوه های مرتفع که قسمت های غربی، جنوب غربی، جنوبی و تا حدودی شمال منطقه را فراگرفته اند شامل کوه قبله - شمال غرب و غرب منطقه - ، کوه بس - شمال محدوده - و کوه پک - در شرق محدوده - می باشد. حداقل و حداکثر ارتفاع در منطقه به ترتیب 1438 متر - تنگ ایج ، خروجی دشت - و 2810 متر - قله کوه قبله - می باشد .
موقعیت منطقه ایج برگرفته از مطالعات سازمان آب استان فارس
-5 زمین شناسی منطقه ایج
به طور کلی، شرایط زمین شناسی منطقه مورد نظر از وضعیت زمین شناسی زاگرس مرتفع که در بر گیرنده منطقه مزبور است، تبعیت می کند. خاک آن رسوبی و مخلوط با ماسه و آهک است که در دشت ها از مقدار ماسه کاسته می شود. از جلوه های ساختاری منطقه می توان تغییرات فراوان جهت محور ساختمان های چین خورده موجود در اثر عملکرد فاکتورهای حاکم به ویژه در نیمه شمالی ناحیه دانست ، همین طور ایجاد یک سیستم چین خورده زین اسبی در قسمت جنوبی دشت.
قسمت اعظم سنگ های محل را سازندهای سنوزوئیک تشکیل داده و گسترش نهشته های رسوبی دریای ژوراسیک تا کواترنر را در بر گرفته است. بخش عمده واحدهای سنگی را سازند کرتاسه در بر گرفته. در قسمت های شمالی و غربی حوزه رخنمون های وسیعی از سازند آسماری - جهرم و سچون مشاهده می شود . این در حالی است که در قسمت شرق و شمال شرق آهک و آهک مارنی تاربور رخنمون دارد .بهترین کارستی فیکاسیون در سازندهای آسماری جهرم مشاهده می شود به طوری که چشمه پر آبی همچون چشمه بن دره و درب امامزاده دلایلی بر ذخایر مناسب آبخوان های کارستی بوده و نقشی مهم در بیلان آبی دشت ایفا می کند.
نمایی از چین زین اسبی در قسمت جنوبی دشت ایج نمایی از کارست های رخنمون شده در شمال منطقه رسوبات آبرفتی شامل پهنه های رسی ، رس ماسه دار ، واریزه و رسوبات بستر رودخانه ای می باشد که حداکثر دارای 125 متر ضخامت با متوسط ضخامت 50 متر دیده شده .
-6 مطالعات ژئوالکتریک منطقه ایج استهبان
هدف از مطالعه، تعیین زون خرد شده دشت ایج بوده است . با توجه به ضخامت کم رسوبات و بالا بودن سنگ کف ، 17 سونداژ با AB = 400 و با استفاده از روش شلمبرژر تعبیه گردید.
