بخشی از مقاله
خلاصه
منابع آبی هر کشور در سه بخش کشاورزي، صنعت و شرب مصرف میشود. اما این میزان مصرف منابع داخلی، بیانگر کل نیاز آبی یک ملت در 35 mm رابطه با الگوي مصرفی آنها نیست. واقعیت اینست که با واردات و صادرات بینالملی کالاها، مبادلات آب به فرم مجازي صورت میگیرد. لذا نیاز به شاخصی داریم تا بتوان بر مبناي الگوي مصرفی مردم، نیاز واقعی هر کشور را به منابع آبی محاسبه نمود. بدین منظور "مفهوم رد پاي آب" - Water Footprint - یا "میزان آب مصرفی پایه" در سال 2002 معرفی گردید که تحت تأثیر اقلیم هر منطقه، میزان تولیدات و واردات کالا در هر کشور، الگوي مصرفی مردم، عملیات کشاورزي و راندمان کاربرد آب در هر کشور متغیر است.
بر اساس مطالعاتی که بر روي شاخص آب مصرفی پایه کشورهاي جهان در دوره - 1997-2001 - انجام شده، متوسط جهانی 7450WF گیگا متر مکعب در سال برآورد شده است که به طور متوسط براي هر نفر 1240 متر مکعب در سال میباشد. WF ایران براي دوره 1475 - 1995-1999 - متر مکعب در سال به ازاء هرنفر برآورد شده است. براورد WF محصولات مختلف کشاورزي، دامی و صنعتی به عنوان شاخصی از جحم آب مورد نیاز در ارتباط با مصرف کشور، میتواند در اخذ تصمیمات مهم در راستاي جبران کمبود منابع آبی، تعیین سهم آب آبی و آب سبز در تولید محصولات کشاورزي، تغییر در الگوي کشت، تغییر حجم صادرات و واردات محصولات با توجه به میزان مبادله آب مجازي و حفظ ذخایر آبی با واردات محصولات آب بر و عنایت به موضوع خودکفایی کشور موثر واقع گردد.
.1معرفی
کسري جهانی آب، پدیدهاي است که از سه برابر شدن تقاضاي آب ظرف نیم قرن گذشته نشأت میگیرد - طراوتی،. - 1387 برآورد میزان آب مجازي در محصولات مختلف، آگاهی مردم را نسبت به آب افزایش میدهد. کشاورزي به عنوان اصلیترین منبع تأمین مواد غذایی و آب به عنوان مهمترین عامل محدود کننده در توسعه بخش کشاورزي، اهمیت اقتصادي منابع آبی را بسیار تعیینکننده نموده است. توزیع غیریکنواخت آب در مکان و زمان و تلاش کشورها در تأمین امنیت غذایی خود، باعث شده که مسأله آب براي تولید غذا به یک مسأله بینالمللی تبدیل شود.
پیوند بین آب و غذا بسیار محکم است. هریک از ما در روز چیزي حدود 4 لیتر آب به اشکال مختلف مصرف میکنیم، اما تولید غذایی که روزانه صرف میشود به 2000 لیتر آب – معادل 500 برابر بیشتر از آبی که روزانه مینوشیم- نیاز دارد - طراوتی،. - 1387با این دیدگاه کل آبی که در یک کشور مصرف میشود، میزان دقیقی از تخصیص منابع جهانی آب به آن کشور نیست، زیرا با واردات محصولات مختلف به کشور، حجم آب مجازي مورد نیاز براي تولید محصولات به منابع آبی داخل کشور اضافه میشود و باالعکس. بنابراین جمع آب مصرفی کشور و واردات خالص آب مجازي - پس از کسر آب مجازي صادراتی کشور - ، شاخصی واقعی از مصرف آب در کشور است که آب مصرفی پایه - - water footprint کشور اطلاق میشود.
هوکسترا و هانگ - 2002 - با معرفی شاخصWF توانستند اطلاعات مفیدي را در ارتباط بین الگوي مصرفی افراد و به دنبال آن میزان آب مصرفی در تولید محصولات مختلف، مبادلات جهانی آب و مدیریت منابع آبی، ارائه دهند، زیرا شاخصهایی که تا قبل از WF مورد بررسی قرار میگرفت، بر مبناي میزان تولیدات یک کشور بود و این شاخص نمیتوانست نیاز واقعی یک کشور را به منابع آبی نشان دهد. در این مقاله به معرفی شاخص آب مصرفی پایه و پارامتر هاي مربوطه پرداخته میشود.
.2ارزش اقتصادي آب
تأمین غذاي جمعیت رو به رشد، نیاز به استفاده بیشتر منابع آب دارد ، لذا بخشی از امنیت غذایی کشور را میتوان با واردات مواد غذایی به کشور تامین نمد.گرچه این راهحل موجب وابستگی کشورها شده و از خودکفایی غذایی آنها میکاهد، اما ضرورت تخصیص بهینه منابع محدود بهویژه منابع آب به عنوان یکی از مهمترین عوامل در تولید محصولات کشاورزي کاملا احساس میشود. هوکسترا و هانگ - 2003 - معتقدند که اگر آب به عنوان یک کالاي اقتصادي در نظر گرفته شود، مشکلات کمبود و مازاد آب و همچنین کاهش کیفیت آب در نقاط جهان حل خواهد شد. از نظر آنان کشور میتواند محصولاتی را که براي تولید آنها با کمبود منابع داخلی مواجه است وارد نموده و محصولاتی را که منابع تولید آنها در داخل کشور فراوان است صادر نماید.
واردات و صادرات محصولات در کشورها، مبادله آب مجازي را بین کشورها ایجاد میکند.. تقاضاي روزافزون محصولات آببر در کشورهاي مختلف، جریانهاي صادرات و مبادله جهانی محصولات را به دنبال دارد. از نقطه نظر ورکرك و همکاران - 2008 - ،اهمیت مبادلات بینالمللی محصولات کشاورزي در بازارهاي جهانی با انتقال جریانهاي بزرگ آب مجازي از یک حوضه آبریز به حوضه دیگر افزایش مییابد. با این دیدگاه، بین دو کشور با سیستمهاي منابع آبی که از نقطه نظر هیدرولوژیکی با هم رابطهاي ندارند، ارتباط اقتصادي-اجتماعی و سیاسی ایجاد میشود بدین ترتیب این راهکار موجب میشود تا راندمان کاربرد آب در سطح جهانی افزایش یابد.
.3مفهوم آب مجازي
هوکسترا و چاپاگین - - 2007، مفهوم WF و آب مجازي را به هم پیوند میدهند، چون اولین گام در تعیین WF هر کشور، محاسبه جریانهاي ورودي و خروجی آب مجازي آن کشور است. آلن - 1996؛1994؛ - 1993 در ارتباط بین آب، غذا و مبادلات آنها، میزان آب مصرفی براي تولید کالا را با عنوان "آب مجازي" تعریف نمود. به عبارت دیگر کل آبی که مصرف می شود تا یک واحد از کالاها - اعم از کشاورزي و غیر کشاورزي - تولید شود.
آب مجازي، آبی است که به فرم مجازي در محصول نهفته است. محققین مختلفی - هوکسترا و هانگ - - 2002، هوکسترا - - 2003، چاپاگین و هوکسترا - - 2003، رینالت - - 2003، زیمر و رینالت - - 2003، فریچر و همکاران - - 2004، چاپاگین و همکاران - - 2005، چاپاگین - - 2006، هوکسترا و چاپاگین - - - 2007 به بررسی تاثیر مبادلات بینالمللی آب مجازي در ذخیرهسازي منابع آب در سطح جهانی و تأمین امنیت غذایی در مناطق خاورمیانه، آفریقاي شمالی و جنوبی پرداختهاند، زیرا این مناطق با کمآبی فیزیکی و اقتصادي شدیدي مواجه است - آلکامو و همکاران، . - 2000
4. ارزش کاربردي مفهوم آب مجازي
مطابق نظر هوکسترا - 2003 - مبادله آب مجازي، ابزاري براي حصول امنیت آبی هر منطقه قلمداد میشود. واردات خالص آب مجازي به مناطق کمآب میتواند از فشار وارد بر منابع آبی این کشورها بکاهد لذا آب مجازي به عنوان منبع جایگزین آب در کشور واردکننده به شمار میآید. آلن - - 1993 مبادله آب مجازي را به عنوان راهکاري جهت مدیریت کمآبی در کشورهاي خشک و نیمهخشک خاورمیانه پیشنهاد کرد. زیرا در تجارت جهانی کالاها، حجم آب مجازي آنها نیز در حال جریان است و این امر توازن ذخایر آب در مناطق کمآب را ایجاد میکند.
هوکسترا و هانگ - 2003، - 2002 نیز مبادله آب مجازي را راهی براي افزایش کارایی مصرف آب میدانند. از نقطه نظر اقتصادي، محصولاتی که مصرف آب بالایی دارند در نقاطی از جهان کشت شوند که به علت فراوانی آب در دسترس، قیمت آب در آنجا ارزانتر بوده و اغلب آب کمتري به ازاء واحد محصول مورد نیاز است. از آنجا که میزان آب مجازي یک محصول، نشاندهنده اثراتی است که تولید و بالطبع، مصرف آن محصول در محیط خود بر جا میگذارد، هوکسترا و هانگ - - 2002 براي اینکه بتوانند اثر الگوي مصرف مردم را بر منابع طبیعی نشان دهند، از مفهوم WF استفاده نمودند. WF، حجم کل آبی است که در تولید کالا و خدمات مصرفی براي ساکنان یک کشور به کار میرود.
.5آب سبز، آب آبی و آب خاکستري
اولین بار مفهوم آب سبز توسط فالکنمارك - 1995 - معرفی گردید تا بدین طریق بتوان آب سبز را از منابع آب آبی تفکیک نموده و نقش آب را در تولیدات کشاورزي در مناطق خشک و نیمه خشک بهتر نشان داد - ساوانیجه، . - 2000 آب سبز به حجم آبی اطلاق میشود که در مناطق غیر اشباع خاك به صورت رطوبت خاك ذخیره میشود. این منبع آبی در مناطق دیم به صورت موثر صرف تعرق گیاهی میشود و یا از سطح خاك و آبهاي آزاد به صورت تبخیر از دسترس خارج میگردد - اوبوبی و همکاران - . - - 2000 آبهاي زیرزمینی و آبهاي سطحی - دریاچهها و رودخانهها - ، آب آبی را تشکیل میدهند - رینگرزما، . - 2003 آب آبی براي مصارفی نظیر آبیاري مزارع، بخشهاي شرب و صنعت مصرف میشود.
حجمی از آب که از مخازن پشت سدها، سطح مزارع فاریاب و کانالهاي انتقال آب تبخیر میشود نیز به عنوان آب آبی در نظر گرفته میشود. بارندگی منشا آب سبز و آبی است، %80 زمینهاي کشاورزي در جهان زیر کشت دیم بوده و آب سبز ناشی از بارندگی در کشاورزي، منبع تولید بیش از 60 درصد غذاي جهان است - فائو، 2003، ابوبی و همکاران، . - 2005 در جدول 1 به مقایسه منابع آب آبی و سبز پرداخته شده است. استفاده از منابع آب سبز تغییري در سیستم هیدرولوژي ایجاد نمیکند و اثر مخربی بر محیطزیست ندارد.
در مقابل، هزینه فرصت بهرهبرداري از آب آبی در کشاورزي به دلیل نیاز به امکانات نگهداري، شبکههاي انتقال و توزیع آب بیشتر از آب سبز است - ابوبی و همکاران، . - 2005 اما همین قابلیت انتقال و توزیع، مدیریت آنرا سادهتر کرده و گزینههاي بهرهبرداري از آنرا - کشاورزي، صنعتی و خانگی - افزایش داده است. در حالیکه تنها راه بهرهبرداري از آب سبز، تولید محصولات دیم است. در سال- هاي اخیر با ظهور مفهوم آب مجازي و درك نقش تجارت موادغذایی در توزیع مجدد منابع آب و شناسایی استعداد مناطق در تولید محصولات با شاخصهاي کمی جدید، مدیریت آب سبز آسانتر شده و در بهرهبرداري بهینه از آن تأکید شده است - سهرابی، . - 1386
مؤسسه بیناللملی مدیریت آب - 2006 - 1، حجم ذخایر آب سبز را منبع بزرگتري در مقایسه با آب آبی برشمرده است. متوسط بارندگی سالانه جهان 110000 کیلومتر مکعب برآورد شده است که حدود یک سوم آن به آبهاي زیرزمینی، رودخانهها و دریاچهها - آب آبی - میپیوندد واز این حجم، تنها حدود 12000 کیلومتر مکعب آن به مصرف بشر میرسد. در حالیکه دوسوم باقیمانده به صورت رطوبت خاك ذخیره شده و یا در اثر عمل تبخیر به اتمسفر بازمیگردد - آب سبز - - اوبوبی و همکاران، . - 2005 آب خاکستري، به حجم آبی اطلاق میشود که طی فرایند تولید محصولات آلوده شده و کیفیت اولیه خود را از دست داده است. این آبها وارد سیستمهاي طبیعی آبی میشود. میزان آبی که لازم است تا بتوان کیفیت آبهاي آلوده را به سطح استاندارد و مطلوب رساند، معادل حجم آب مجازي خاکستري در نظر گرفته میشود.
