بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
نقش فعاليت هاي تکتونيکي در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي دامنه هاي جنوبي آلاداغ
چکيده
مخروط افکنه ها از جمله اشکال ژئومورفولوژيکي مي باشند که در اثر عوامل گوناگوني در ارتفاعات آلاداغ مخصوصادردامنه هاي جنوبي آن شکل گرفته اند.در شکل گيري و گسترش اين مخروط افکنه ها عواملي دخالت دارندکه در گذشته سبب شکل گيري ودرشرايط کنوني سبب گسترش آنهاشدهاند.يکي از عوامل مهمي که نقش تعيين کنندهايدر شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي منطقه داشته است ، فعاليت هاي تکتونيک مي باشد.تأثيرات اين فعاليت هادر شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي منطقه ازدو نظر قابل بررسي مي باشديکي از نظر تاثيرات مثبت که سبب جايگزيني ، شکل گيري و گسترش مخروط افکنه ها شده و ديگري از نظر پيامدهاي منفي است که سبب تکه تکه شدن و محدود شدن اين اشکال شده است .در کل تأثير فعاليت هاي تکتونيکدر شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هايدامنه هاي جنوبي آلاداغ ازجهات شکل گيري،جايگزيني ،شکل ،وسعت ،گسترش ،ضخامت رسوبات و تکه تکه شدن مخروط افکنه هاقابل بررسي مي باشد.
کليدواژه ها:فعاليت هاي تکتونيکي ،مخروط افکنه ، جبهه کوهستان،دامنه هاي جنوبي آلاداغ،اشکال ژئومورفولوژيکي
مقدمه
سطح زمين متشکل ازعارضه ها واشکال مختلفي است که اين اشکال دائمادر حال تغيير و تحول مي باشند.در تغيير و تحول اين اشکال دو دسته عوامل بيروني و دروني نقش دارند. عوامل دروني سبب شکل گيري ساختار اوليه و عوامل بيروني سبب فرسايش ،تغييرشکل و تخريب اين اشکال مي گردند.ارتفاعات آلاداغ درشمال شرق ايران از جمله مناطقي مي باشد که تحت تأثير اين فعاليت ها قرار گرفته و اشکال گوناگون ژئومورفولوژيکي در آن تشکيل شده است .مخروط افکنه ها از جمله اشکالي مي باشند که در اثر عوامل گوناگوني در اين ارتفاعات مخصوصا در دامنه هاي جنوبي آن شکل گرفته اند.
مخروط افکنه ها به دليل استقرار پارهاي ازسکونتگاهها، مراکز اقتصادي وعبور راههاي ارتباطي تجاري نقش مهمي در زندگي انسانهاي ساکن در دامنه هاي جنوبي آلاداغ دارند.در شکل گيري و گسترش اين مخروط افکنه ها عواملي دخالت دارندکه در گذشته سبب شکل گيري و در شرايط کنوني سبب گسترش آنهاشدهاند.فعاليت اين عوامل تأثيرات مثبت و منفي زيادي در زندگي انسانهاي ساکن درمخروط افکنه هاي منطقه داشته و در آينده خواهد داشت .در بين اين عوامل فعاليت هاي تکتونيکي نقش تعيين کنندهاي در اين زمينه داشته است .
در حقيقت فعاليت هاي تکتونيکي در دامنه هاي جنوبي اين ارتفاعات شرايط شکل گيري مخروط افکنه هاي بزرگي را فراهم نموده است .در زمينه ي نقش فعاليت هاي تکتونيکي در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هامحققاني نظيربول ومکفادن ١(١٢:١٩٧٧-٦)هوک ٢ (٨٣:١٩٧٢)روکول ٣(٣٢٠:١٩٨٤)دريو٤(١٢٦:١٨٧٣)،مکفرسن ٥(١٦١:١٩٧٢)وآندرنچکوف ٦ (٢٢٠:٢٠٠٤) مطالعات گستردهاي را انجام داده و به نتايج ارزشمندي رسيدهاند.در بين محققان و پژوهشگران ايراني ،رضايي مقدم (١٧٦:١٣٧٤-١١٧)در دامنه هاي جنوبي ميشوداغ، مختاريکشکي (١٣٨١)در دامنه هايشمالي ميشوداغ وعباسنژاد(١٩٠:١٣٧٥-١٤٠)در منطقه ي رفسنجان مطالعات ارزشمندي در اين زمينه انجام دادهاند.در اين مقاله سعي براين است با مطالعه ي تأثير تکتونيک درشکل گيري وگسترش مخروط افکنه هاي دامنه هاي جنوبي آلاداغ نقش اين عامل در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه ها از جهات مختلف مورد بررسي و ارزشيابي قرار گيرد.
موقعيت منطقه ي مورد مطالعه
منطقه ي مورد مطالعه در شمالشرقي ايران و در قسمت جنوبي ارتفاعات آلاداغ (حد فاصل البرزشرقي و رشته کوه بينالود)قرار دارد و از نظر موقعيت جغرافيايي بين عرض ٣٦٣٦تا ٢٤٣٧ شمالي و طول ٢٢٥٧ درجه تا ١٠٥٨ شرقي واقع شده است . (نقشه ي توپوگرافي ١:٥٠٠٠٠ منطقه )جاده ي قوچان به سبزوار اين منطقه را از ارتفاعات بينالود و کوه قرخود آن را از کوههاي البرزشرقي جدا مي کند.شهرهاي اسفراين ، صفي آباد، جاجرم و سنخواست و چندين روستاي پرجمعيت درقسمت جنوبي اين منطقه قرار دارند. منطقه ي مورد مطالعه از طرف شمال به دامنه هاي شمالي آلاداغ و از طرف جنوب به دشت جاجرم، دشت اسفراين و رودخانه هاي قرهسو و کالشور که جزئي ازحوضه ي آبريز دشت کوير شمالي محسوب مي شوند، محدود مي گردد. مساحت تقريبي منطقه حدود ٥٠٠٠ کيلومتر مربع مي باشد (شکل شماره ١).
شکل ١:نقشه ي موقعيت منطقه ي مورد مطالعه در ايران و خراسان شمالي
مأخذ :نويسندگان
دادهها و روشها
به منظور مطالعه ي تأثيرفعاليت هاي تکتونيکي در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي منطقه ، ابتدا با استفاده از نقشه هاي توپوگرافي با مقياسهاي١:٢٥٠٠٠، ١:٥٠٠٠٠ تصوير ماهوارهاي و عکس هوايي ، موقعيت منطقه مشخص و مرزبندي گرديد. سپس با استفاده از نقشه ي زمين شناسي منطقه با مقياس ٠ ١:١٠٠٠٠گسل هاي منطقه مورد مطالعه قرار گرفت .
از مهمترين روشهاي کمي استفاده شده در اين تحقيق مي توان به موارد زير اشاره نمود.
روش اندازهگيري ضريب مخروطگرايي اولين روش کمي بود که مورد استفاده قرارگرفت از اين روش جهت اندازهگيري شکل مخروط افکنه ها استفاده شد. معيار سنجش شکل واقعي يک مخروط افکنه نخستين بار توسط موکرجي ١درسال ١٩٧٦ارايه شداو فرمول زير را براي شکل واقعي مخروط ارايه نمود(عباسنژاد به نقل از موکرجي ، ١٩٠:١٣٧٥-١٨٨) :
در اين فرمول اگر ما مساحت مخروط افکنه را تقسيم برمساحت مخروط افکنه ي ايده الآن نماييم ، مي توانيم ميزان نزديکي به مخروط واقعي را براي اين مخروط افکنه حساب نماييم .
مخروط افکنه ي ايدهآل نيز بر اساس فرمول زير مشخص مي گردد :
در اين فرمول
:عبارت است از عدد پي که معادل ٣.١٤؛
:عبارت است از شعاع مخروط افکنه ؛
زاويه بين دو حاشيه مخروط افکنه که در محل رأس آن اندازهگيري مي شود.
روش کمي ديگر که در اين تحقيق مورد استفاده قرار گرفت روش اندازهگيري نسبت عرض درههابه ارتفاع آنها بود.
براي مطالعه ي اين شاخص از فرمول زير استفاده گرديد(بول و مکفادن،١٦:١٩٧٧) :
در اين فرمول :
Vf:عبارت است از نسبت پهناي دره به ارتفاع آن ؛ Vfw:پهناي کف دره بر حسب متر؛
Eld:ارتفاع خط تقسيم آب بين دو دره درسمت چپ دره ازسطح دريا بر حسب متر؛
Erd:ارتفاع خط تقسيم آب بين دو دره درسمت راست ازسطح دريا بر حسب متر؛
Esc:ارتفاع کف دره از درياي آزاد؛
اندازهگيري پيچ وخم جبهه ي کوهستان نيزروشي کمي است که مي توان به کمک آن فعاليت هاي جديدتکتونيکي را در يک منطقه موردارزيابي قرار داد.
در اين روش بااندازهگيري پيچ و خم هاي ايجادشده توسط آبراهه ها در جبهه ي کوهستان و تقسيم آن برطول افقي در راستاي گسل و جبهه ي کوهستان مي توان وضعيت يک منطقه را از نظرفعال بودن تکتونيکي مشخص نمود.اين روش درسال١٩٧٧ توسط بول و مک فادن مورد استفاده قرار گرفت (بول و مکفادن، ١٢:١٩٧٧). آنها جهت تکميل مطالعات خود از فرمول زير استفاده نمودند:
در اين فرمول :
Smf:عبارت است از شاخص پيچ و خم جبهه ي کوهستان ؛ Ls : عبارت است ازطول پيچ و خم جبهه ي کوهستان ؛
Lmf:عبارت است از طول افقي در راستاي گسل و جبهه ي کوهستانهاي منطقه ؛
در اين روش هر چه مقدار smf کمتر باشد نشانه ي فعاليت و هر چه بيشتر باشد نشانه ي آرامش منطقه از نظر تکتونيکي خواهد بود.
دادههاي به دست آمده از مطالعات کمي در جدول شماره ي ١طبقه بندي گرديد و براي بررسي بيشتر در نرمافزار spss مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت .
بحث نظري و نتيجه گيري
پس از مطالعه و بررسي نقش عوامل تکتونيک مؤثر در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي منطقه ي موردمطالعه مشخص گرديد فعاليت هايتکتونيکي از جهات زير مي توانند درشکل گيري و گسترش مخروط افکنه هاي منطقه تأثيرگذار باشند:
١-جايگزيني مخروط افکنه هادر جبهه ي کوهستان منطقه
نخستين تأثيرفعاليت هاي تکتونيکي در شکل گيري و گسترش مخروط افکنه ها مربوط به تأثير اين فعاليت ها درمحل استقرار مخروط افکنه ها مي باشد.معمولامخروط افکنه ها در جبهه ي کوهستان شکل مي گيرند، درحقيقت عوامل گوناگوني باعث فرسايش درحوضه هاي آبريز منطقه شده و اين مواد فرسايش يافته توسط رودخانه هاي منطقه حمل و در جبهه ي کوهستان منطقه نهشته شده و مخروط افکنه هارا به و٠جود آورده است .محل تشکيل اين مخروط افکنه هادر جبهه ي کوهستان داراي شيب بالايي بوده و اين شيب زيادسبب پسروي آبراهه هاي منطقه شده و تنگه هاي متعددي را در منطقه به وجود آورده است که مي توان به تنگه ي دومن نيم در روستاي عراقي ، تنگه ي تنگ گزي در جاجرم، تنگه ي نوشيروان در رودخانه ي بيد واز و چندين مورد ديگر اشاره نمود.
در حقيقت هر کجا جبهه ي کوهستان عقب نشيني نموده وتضاريب آن بيشتر شده است مخروط افکنه هاي آن منطقه نيزگسترش بيشتري داشته اند.به عنوان مثال مخروط افکنه هاي اسفراين ،روئين ، محمدآباد و نظرآباداز جمله وسيع ترين مخروط افکنه هاي منطقه مي باشند.
وسعت زياد اين مخروط افکنه ها نشاندهنده ي عقب نشيني جبهه ي کوهستان درمنطقه مي باشد.وسيع ترين مخروط افکنه هاي منطقه در مناطقي استقرار پيدا نمودهاند که جبهه ي کوهستان در آن مناطق عقب نشيني بيشتري داشته است .
علاوه بر جبهه ي کوهستان، گسل هاي منطقه نيز به عنوان يکي از فاکتورهاي تکتونيکي منطقه تا حدود زيادي در جايگزيني محل استقرار مخروط افکنه هاي منطقه نقش عمدهاي ايفا نمودهاند.گسل هاي منطقه با جابجايي و انحراف رودخانه ها تا حدود زيادي مي توانند در محل استقرار مخروط افکنه ها نقش ايفا نمايند.انحراف يک رودخانه در اثر فعاليت گسل ها مي تواند محل استقرار مخروط افکنه ها را تعيين نموده ويا محل آن را تغيير دهد.اين پديده در محل مخروط افکنه ي جديد رودخانه ي روئين قابل مشاهد مي باشد.
در حقيت گسل شيرويه باعث انحراف رودخانه ي روئين به مسير کنوني آن و شکل گيري آن در محل کنوني شده است (مقامي مقيم ، ٧١:١٣٨٤).همچنين گسل سارکانلو در قسمت مياني منطقه باعث بالا آمدن مقادير زيادي از کنگلومراهاي نئوژن درشمالشهراسفراين شده و محل شکل گيري مخروط افکنه اسفراين را از محل روستاهاي نوشيروان به محل جديد آن يعني خود شهر اسفراين انتقال داده است .شکل شماره ي ٢تأثير اين گسل را در جابجايي مخروط افکنه ي اسفراين مشخص مي کند.
