بخشی از مقاله
چکیده :
تحقیق حاضر به منظور بررسی پتانسیل اقلیمی کشت گندم با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - با توجه به شرایط توپوگرافی - ارتفاع، شیب - در استان قم انجام گردید. پس از جمع آوری اطلاعات و آمار ایستگاههای هواشناسی استان قم و استانهای همجوار، طی مراحلی اقدام به همگن نمودن، بازسازی دادهها و تهیه جداول و نمودارهای رگرسیونی گردید.
در نتیجه لایههای پایه چون دمای بیشینه، دمای کمینه، ساعت آفتابی، رطوبت نسبی، شیب، ارتفاع،GDD ، بارش، بادشدید،کاربری اراضی وتنش های سرما و گرما تهیه شد. در نهایت با تلفیق لایههای مذکور اقدام به تهیه نقشه نهایی پتانسیل اقلیمی کشت گندم در استان قم گردید. نتایج نشان داد که 30/2 درصد از مساحت استان در محدوده خیلی مناسب ، 53/5 درصد از مساحت مناسب، 15/2 درصد در محدوده متوسط و 1/1 درصد در محدوده نامناسب برای کشت گندم قرار دارد.
مقدمه :
امروزه نیاز روزافزون به مواد غذایی و محدود بودن امکانات تولید، توجه خاص و همه جانبه به کشاورزی را طلب مینماید و از سوی دیگر کشاورزی در حال حاضر یکی از مهمترین بخشهای کشور به شمار میآید تا جائیکه میتوان گفت رشد اقتصادی بدون رشد کشاورزی امکانپذیر نیست. کشور ما نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه نیازمند تغییر و تحول جدی در امر کشاورزی میباشد.
بخش کشاورزی در حال حاضر با مشکلات متعددی مواجه است که اهم آنها عبارتند از: عدم وجود نیروهای متخصص در بخش کشاورزی، نارسایی آموزش و ترویج کشاورزی، عدم وجود آمار و اطلاعات دقیق برای برنامهریزی صحیح، ناکافی بودن تحقیقات علمی در زمینه کشاورزی و بهره برداری نادرست از منابع. بنابراین با توجه به اهمیت بخش کشاورزی و ارتباط مستقیم این بخش با عوامل اقلیمی و محیطی، مطالعه ارتباط و تأثیر عوامل طبیعی بر این بخش ضروری به نظر میرسد.
زانگ - - 1994 آزمایشات متعددی برای تعیین اثرات تغییرات دما و بارندگی روی رشد و نمو گندم زمستان در کشور چین انجام داد. نتایج این تحقیق نشان داد که تغییرات درجه حرارت نسبت به بارندگی از اهمیت بیشتری بر روی عملکرد دانه برخوردار بود. افزایش درجه حرارت ناشی از تغییر عوامل اقلیمی از سالی به سال بعد، میزان نمو را سرعت بخشیده و دوره های فنولوژیکی را کاهش میدهد و از سوی دیگر سرد شدن و خشکی عملکرد دانه را کاهش میدهد. همچنین او به این نتیجه رسید شرایط رطوبتی و گرما عملکرد محصول را به تدریج افزایش می دهد و افزایش درجه حرارت و کاهش بارندگی مقدار رطوبت خاک را کاهش میدهد.
گالانت - 1996 - طی سال های 1990 تا 1996 رابطه بین عملکرد گندم زمستانه و بهاره، جود و سر، شلغم و سیب زمینی را با درجه حرارت و بارندگی مورد بررسی قرار داد. از نتایج این تحقیق میتوان به وجود یک همبستگی منفی بین میانگین درجه حرارت سالانه و تولید دانه گندم، همچنین بین مجموع درجه حرارت سالانه و عملکرد سیب زمینی اشاره نمود. در این مطالعه بارندگی سالانه و ماهانه در طول دوره رویش بر روی عملکرد محصول نامبرده تأثیر معنیداری نداشت.
چمیلوکسی و پوتس - 1996 - رابطه بین تولید محصولات و تغییرات بلند مدت آب و هوای جنوب انگلستان را مورد بررسی قرار دادند. آنها در این تحقیق رابطه بین متغیرهای آب و هوایی مانند حداکثر، متوسط و حداقل ماهانه درجه حرارت، بارندگی ماهانه را در نظر گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد که بارندگی مهم ترین عامل تولید دانه بود.
کوچکی و همکاران - 1372 - به منظور شناخت نیازهای اکولوژیک پنبه و چغندر قند یعنی دو محصول عمده استان خراسان را بر اساس آمارهای دراز مدت آب و هوایی در سطح این استان مورد بررسی قرار دادند. در این تحقیق پس از طبقه بندی اقلیمی و بررسی هر یک از متغیرهای جوی در منطقه مورد مطالعه و ترسیم خطوط درجات حرارت آستانه برای دو محصول، اقدام به تفکیک مناطق استان گردیده است. با توجه به بررسی های فوق قسمت های غربی استان که در مجاورت شهرستانهای تربت حیدریه، سبزوار، بجنورد، کاشمر، غرب گناباد، تربت جام خواف و تایید قرار دارند به عنوان مناطق مستعد چقندر قند تعیین گردیدند. در این تحقیق مناطقی که دارای پتانسیل اقلیمی پایین برای کشت دو محصول دارند نیز مشخص شدند
بازگیر - 1378 - به منظور تعیین پتانسیل اقلیمی زراعت گندم دیم در استان کردستان از GIS بهره برد. وی پس از تهیه نقشه DEM منطقه و همچنین با استفاده از اطلاعات آب و هوایی و ارتباط آنها با ارتفاع منطقه، به همپوشانی لایه های اطلاعاتی، منطقه کردستان را به پهنه های خیلی مناسب، متوسط و ضعیف از لحاظ کشت گندم تقسیم بندی نمود
یزدان پناه جزی - 1380 - با توجه به نیازهای اقلیمی بادام در سطح استان آذربایجان شرقی به کمک - GIS - ، پهنه های مستعد بادام دیم را مشخص نمود. وی از لایه های بارش، سرمازدگی، درجه روز، رطوبت و نسبت بارش استفاده کرده و نهایتاً با همپوشانی این نقشه ها در محیط - GIS - ، نقشه پتانسیل اقلیمی کشت بادام دیم را تهیه نمود.
استان قم با وسعتی معادل 1123800 هکتار، 0/68 درصد از مساحت کل کشور را در بر می گیرد - شکل. - 1 کوه گوجه با ارتفاع 3141 متر ، مرتفع ترین و حوض سلطان و دریاچه نمک با ارتفاعی حدود 800 متر از سطح دریا، پستترین نقاط استان بهشمار میروند. 8125 کیلومترمربع از مساحت استان در نواحی دشتی و 3285 کیلومترمربع در نواحی کوهستانی قرار گرفته است. میانگین دمای سالانه استان معادل 18 درجه سانتی گراد و متوسط بارندگی سالیانه آن نیز در حدود 145 میلیمتر است بخش ضروری به نظر میرسد.
شکل-1 موقعیت منطقه مورد مطالعه - استان قم - در ایران
پس از جمع آوری آمار و اطلاعات ایستگاه های هواشناسی استان قم و استان های همجوار، طی مراحلی اقدام به همگن نمودن، بازسازی داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS و تهیه جداول و نمودارهای رگرسیونی گردید - شکل. - 2 لایه های اقلیمی مانند: دمای بیشینه، دمای کمینه، ساعت آفتابی، رطوبت نسبی، درجه روزهای رشد - GDD - ، بارش، باد شدید و تنش های سرما و گرما و لایه های توپوگرافی، مانند: شیب و ارتفاع و همچنین نقشه کاربری اراضی، تهیه گردید و با رقومی نمودن نقشههای مزبور در محیط GIS با استفاده از نرم افزار Ilwis 3.3 ، نواحی همگن آگروکلیمایی مشخص شدند. در نهایت با تلفیق لایه های مذکور و وزندهی به آنها، اقدام به تهیه نقشه نهایی پتانسیل اقلیمی و توپوگرافی کشت گندم در استان قم گردید.
شکل-2 موقعیت ایستگاههای هواشناسی مورد مطالعه نسبت به استان قم
