بخشی از مقاله
چکیده: ادبیات پایداری در شناسایی دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق و انتقال آن به نسلهای بعد نقش بسزایی دارد.در این زمینه اغلب نویسندگان از زاویه مقدسگرایانه جنگ را دستمایه داستانهای خود قرار دادهاند؛ اما در این بین، دغدغه فکری برخی از نویسندگان خارج شدن از این دیدی تک بعدی بوده و از زاویهای متفاوت به شخصیتهای ضدقهرمان در ادبیات جنگ پرداختهاند. این نوشتار به بررسی داستان کوتاه »عقرب روی پلههای راهآهن اندیمشک« یا »از این قطار خون میچکه قربان!« نوشته حسین مرتضائیان آبکنار در حوزه جنگ ایران و عراق میپردازد.
نگارندگان این مقاله سعی دارند تا با بیان مؤلفههای رئالیسم، رئالیسم جادویی و تلاقی این مؤلفهها با یکدیگر، با توجه به متن داستان مورد نظر، به این نتیجه دست یابند که این داستان از کدام مکتب ادبی پیروی کرده است و آیا طبق گفته نویسنده کتاب، تمام صحنههای آن واقعی است؟ اگر جواب مثبت است پس رئالیسم جادویی چه جایگاهی در این کتاب دارد؟ و در انتها این مقاله مدعی است این کتاب با توجه به داشتن مؤلفههای رئالیسم جادویی از نوع داستان مدرن محسوب میشود. شایان ذکر است از آنجا که در داستانهای ادبیات پایداری مؤلفههای رئالیسم جادویی کمتر دیده میشود این کتاب شایسته بحث و پژوهش دانسته شده است.
. 1 مقدمه
هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در بدو تولد انقلاب اسلامی، از سالهای پر تلاطم ایران محسوب میشود. این خصومت و عداوت، ریشهای عمیق در تاریخ گذشته دارد »بیش از 440 سال است که دو کشور - در صورتی که عراق را وارث قسمتی از امپراتوری عثمانی بدانیم - معاهدات متعدد صلح و دوستی و تحدید حدود مرزها منعقد کردهاند که در برخی از آنها جای پای دخالت بیگانگان کاملاً مشهود است« - ولایتی، . - 59 :1376 در این میان رویکار آمدن صدام حسین در تاریخ 1358/4/16 به جانشینی حسن البکر بیتأثیر نبود. حسن البکر به دلیل بیماری از مقام ریاست جمهوری کناره گرفت و صدام حسین به جای وی انتخاب شد. با به قدرت رسیدن صدام حسین با آنکه تشنجهای سیاسی دو کشور خود نقطه عطفی برای شروع یک جنگ هشت ساله بود،
اما آشکارا کلید آغاز جنگ زده شد.در روز 11 شهریور 1359 نیروهای عراقی از غرب کشور وارد خاک ایران شدند و به تدریج تا قصرشیرین، حوالی خرمشهر و واصلیه پیشروی کردند و نفت شهر را زیر آتش شدید گرفتند - یکتا :1376 ص - 32؛ در همان ابتدای جنگ حملات گسترده زمینی و هوایی از سوی عراق آغاز شد و فرودگاه مهرآباد تهران مورد حمله هوایی قرار گرفت. همان شب بیانیهی امام خمینی از طریق رسانهها اعلام شد که: » باید با همه قوا با این شخص مقابله کنید و مقاتله کنید. من چنانچه- خدای نخواسته- دامنه پیدا کرد این کارهای صدام حسین و اربابهای صدام حسین، تکلیف ملت ایران را تعیین خواهم کرد و امیدوارم به آنجا نرسد و اگر برسد، دیگر بغدادی باقی نخواهد ماند«
- امام خمینی1385 ج. - 226 :13 پس از صدور این بیانیه از اقصی نقاط کشور داوطلبانی برای حضور در جبهه جنگ و مقابله با نیروهای عراقی عازم جنوب کشور شدند و منجر به توقف پیشروی دشمن در آن منطقه گشتند. این حمایت منجر شد تا صدام حسین که به نیت فتحی سه روزه وارد خاک ایران شد با مقاومت دلیرمردان ایرانی هشت سال به طول انجامید. آنچه که در هشت سال دفاع مقدس رخ داده است، ضروری مینماید که به طور مستمر درباره ابعاد و زوایای ناشناخته جنگ بررسی و تحلیل شود و یکی از این ضرورتها، نگارش کتابهایی در حوزه ادبیات جنگ و مقاومت است و ادبیات پایداری در این زمینه نقش بسزایی دارد. ادبیات پایداری نوعی از ادبیات ملتزم و متعهد است.
نظریه ادبیات متعهد و ملتزم، پس از جنگ جهان دوم توسط ژان پل سارتر در سال 1946 بیان شد. طبق این نظریه ادبیات باید به وظیفه اجتماعی خود عمل میکرد؛ چرا که نویسنده با نگارش متن همچون کسی است که در مسائل سیاسی و اجتماعی شورک خود عملاً شرکت میکند. »ما میخواهیم ادبیات وظیفه اجتماعی خود را که هرگز نباید فرو میگذاشت دوباره به عهده بگیرد« - نجفی، . - 54 :1356 پس از اتمام جنگ جهانی نیز، نویسندگانی به پیروی از این نظریه دست به قلم شدند و مبنای نگارش آنان بر پایه آزادی بود. »غرض از ادبیات...
تلاش و مبارزه است برای نیل به آگاهی، برای تحری حقیقت و برای آزادی انسان و از این روست که نویستده در مقابل عملی که انجام میدهد مسئول است... زیرا سخنگفتن در حکم عمل کردن است« - سارتر . - 101 :1348 در ایران از این نظریه آنچنان استقبالی نشد چرا که اعتقادات ملتهایشرقی همیشه بر نظریات غربیان غلبه میکند و البته در بعضی از گفتمانها باعث انحراف میشود. اما آنچه ادبیات را متعهد و ملتزم میکند پرداختن به حقایق است. »ادبیات مقاومت نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه در برابر آنچه حیات مادی و معنوی آنها را تهدید میکند به وجود میآید و هدفش جلوگیری از انحراف در ادبیات، شکوفایی و تکامل تدریجی آن است« - بصیری . - 26 :1388
با توجه به نظریه ادبیات متعهد و ملتزم لازم است گاهی در ادبیات جنگ به آثاری پرداخته شود که نویسندگان از زاویه متفاوت به جنگ نگریسته باشند و این امر توسط نویسنده کتاب مورد بحث مقاله حاضر، صورت گرفته است. پژوهش حاضر نگاهی به کتاب »عقرب روی پلههای راهآهن اندیمشک« نوشته حسین مرتضائیان آبکنار در حوزه جنگ هشتساله ایران و عراق است. وی تلاش نموده تا از زاویه دیگر به جنگ بنگرد و دیدگاه کسانی را بنمایه کار خود قرار دهد که از جنگ هراسان بودند.
شخصیت اول داستان، نه از روی میل و رغبت در جنگ حضور یافته بلکه حضور او برای طی شدن مدت سربازی بوده است. در این مقاله سعی خواهد شد ابتدا کلیتی از ریختشناسی داستان ارائه شود؛ سپس مؤلفههای رئالیسم و رئالیسم جادویی در متن بازیابی شده و در انتها به جدال این مؤلفهها در متن و شناسایی آنها پرداخته شود. نگارنده مقاله سعی دارد بیان نماید در انتها کدام از این مؤلفهها ره به پیروزی خواهند برد. شایان ذکر است، توجه به صفحه اول کتاب æ عبارت »تمام صحنههای این رمان واقعی است«، از ملزومات بررسی تلاقی رئالیسم و رئالیسم جادویی محسوب میگردد. این مقاله درصدد است بیان داردکه نویسنده کتاب توانسته است با مؤلفههای رئالیسم - از نظر مؤلف - و سورئالیسم و رئالیسم جادویی - از نظر خواننده - اثر را به یک داستان کوتاه مدرن تبدیل کند.
در باب کتاب مورد بحث این مقاله تاکنون به صورت مجزا تحقیقی صورت نگرفته است و ریخت شناسی و نوع ادبی داستان »عقرب روی پلههای راهآهن« مورد بررسی قرار نگرفته است؛ اما به صورت ترکیبی، مقالهای با عنوان »روایت جنگ ایران و عراق در رمان« توسط شهرام پرستش و عباس جان نثاری در شماره 14 فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران در تابستان 1390 به چاپ رسیده است که درواقع این پژوهش به بررسی و مقایسه روایی سه رمان »عقرب روی پلههای راه آهن اندیمشک« ، »سفر به گرای 270 درجه« نوشته احمد دهقان و کتاب »نه آبی نه خاکی« نوشته علی مؤذنی پرداخته است و کارکرد مهم این مقاله، اشاره به ساحت مرگ و زندگی در این داستانها است که با مبحث مورد نظر ما به طور کامل متفاوت است.
.2 ساختار کلی داستان
شخصیت اصلی داستان مرتضی پسر هجده سالهای با همه مختصات یک پسر عادی است که به تازگی از دبیرستان فارغالتحصیل شده است. او بعد از گذراندن دوسال سربازی خود هنگام برگشت به شهر خود تهران، با دستور فرمانده چهارماه اضافه خدمت میگیرد؛ لذا در ایستگاه راهآهن منتظر قطار میایستد تا مجدد به جبهه برگردد. نویسنده با چاپ این کتاب خاطرات خود را از دوران سربازی منعکس میکند. انتخاب نام شخصیت اول داستان نیز با نام نویسنده بیربط نیست. نویسنده داستان در آغاز جنگ در دوره راهنمایی تحصیل میکرده و پس از گرفتن دیپلم در سن 18 سالگی برای گذراندن دوره سربازی بالاجبار راهی منطقه نظامی میشود. دوران حساس نوجوانی و جوانی او در سالهای جنگ سپری شده و جنگ در بخش عظیمی از زندگی او وجود داشته است و دو روز بعد از پایان خدمت او نیز آتش بس جنگ اعلام میشود. داستان روایت عینی از جنگ و جبهه جنگ است. برای تبیین بهتر به ریختشناسی اثر میپردازیم:
.1-2 ریخت شناسی داستان
داستان دارای نظم زمانی مشخصی نمیباشد زیرا تضریبی است از زمان گذشته و حالِ شخصیت اول داستان. در طول کتاب، مرتضی تعلقات روحی و جسمی خود را در قالب دوستانی چون سیاوش، راننده آلفا و یا حتی کیسه انفرادیاش بیان میکند. تعلقاتی که در بیابانی تاریک، خشک و گرم به آنها دلخوش است. او مانند یک انسان عادی بیمار وگرمازده میشود، کوله صحرایی میسازد، گرسنگی را تاب نمیآورد و مانند دیگر رزمندگان نماز شب نمیخواند، از تاریکی و مرگ میترسد، شهادت را دوست ندارد و به آن به چشم نوعی مرگ هراسانگیز مینگرد. مرتضای داستان از همه باشعورتر است، با سواد و اهل کتاب و سرشار از احساس عاطفی است و در جبهه علاقه شدیدی به سیاوش دوست صمیمیاش دارد.
در همان ابتدا خواننده نوع تفاوت این رزمنده را با رزمندگان دیگر حس میکند و وجه اشتراکی با دیگر رزمندگان در او نمیبیند و این نیز از مؤلفههای داستان مدرن است که برخلاف داستانهای رئالیست شخصیت اصلی داستان ضد قهرمان است. »داستاننویس مدرنیست شخصیت اصلی داستانش را معمولاً به صورت فردی منزوی و مردمگریز تصویر میکند. این شخصیت چندان وجه اشتراکی با سایر آحاد جامعه ندارد، بلکه حتی خود را متفاوت و غریبه میپندارد« - پاینده، 1395 ج . - 33 :2یکی از مؤلفههای داستان مدرن این است که شخصیت اصلی آن ضد قهرمان است. »دورهی مدرن، دوره زوال حماسه و قهرمانگراییِ حماسی است...
شخصیت اصلی چنین داستانی به فکر نجات هیچ کس نیست، حتی نجات خودش. او منفعل و پذیرنده است و به جای عصیان و شورش، راه تسلیمطلبی را در پیش گرفته است« - همان : . - 33 از نظر ساختار محتوایی، نویسنده سعی در نوعی سنّتشکنی از قدیسگرایی در باورهای متداول و کلیشهای منقوش در داستانهای جنگ دارد تا آن را از منظرگاهی دیگر به نگارش درآورد و درواقع دست به آشناییزدایی مفهومی در شخصیتهای سربازان، فرماندهان و عوامل جنگ میزند و روایت متفاوتی از جنگ ایران و عراق را بازگو میکند؛
بدینگونه که آن را از زبان انسانی عوام، ساده و ترسو بیان میدارد که مشوشات روحی و ذهنی او به واسطه تعلق گرفتن اضافه خدمت افزایش مییابد. جنگ از زمره بلاهایی است که از تنش بین ملتها بوجود میآید از این رو در داستانهای مدرن »قطعیتهای پیشا مدرن در مواجهه با وضعیت پیشبینی ناپذیرِ مدرن رنگ میبازد و در تاندس کوتاهِ زمانه ما جای خود را به تشکیک و اضطرابِ وجودی میدهند. به این دلایل، پیرنگ داستان کوتاه مدرن نمیتواند همچون داستانهای رئالیستی از اجزای مشخص با ضبط و ربطی علّی برخوردار باشد
- همان: . - 30داستان برخلاف عنوان طولانیاش دارای حجم کمی میباشد و در نوزده فصل تنظیم شده است. هر فصل حدود 3 الی 5 صفحه میباشد. صنعت ایجاز در این کتاب بسیار نقشآفرینی میکند. ایجاز در گفتار با توصیفهای مختصر، مفید و غیر تکراری، که گاهی یک خط، توصیفی در حد یک پاراگراف دارد.درواقع جملات کوتاه، پاراگرافهای کوتاه، فصلهای کوتاه همه منجر به یک ایجاز دلنشین شده است. این فصلها به صورت کلیپوار به یکدیگر
