بخشی از مقاله
چکیده
داستان مدیر مدرسه جلال آلاحمد از جمله آثاري است که نقش بهسزایی در بیان واقعیتهاي جامعهي خود ایفا میکند. وي در این اثر، بسیاري از مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعهي خود را نمایان ساخته و از این حیث، پیوندي نزدیک با دیگر آثار مکتب رئالیستی دارد. وجود مهمترین مؤلّفههاي مکتب رئالیسم در این داستان، تأثیرپذیري نویسنده را از اصول رئالیستی نشان میدهد؛ بهطوري کهمؤلّفههاي اساسی این مکتب از جمله: بیان مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، شخصیتپردازي رئالیستی و توصیفات رئالیستی، به خوبی قابل اشارهاند. آلاحمد توانسته است وقایع زندگی خود و اطرافیانش را همراه با تمام زیباییها و عیوب آن به تصویر بکشد. همین ویژگی داستانهاي جلال آلاحمد باعث پیوند اکثریت مردم با نثر دلنشین وي شده است. در این مقاله، نویسنده سعی دارد تا با تکیه بر شاخصهها و اصول مکتب رئالیستی، به تحلیل وقایع داستان بپردازد و پیوند این اثر را با آثار رئالیستی براي مخاطبان بازنماید.
مقدمه
یکی از حوزههاي پژوهش در آثار معاصر، بررسی آثار از دیدگاه اصول مکتبهاي ادبی جهان است که از این نظر وابستگی اثر به مکتبی خاص، مشخّص شده و میتوان اثر را به همان مکتب نسبت داد. از نظر لغوي، واژهي »رئالیسم« از ریشهي »رس« به معناي »چیز« گرفته شده است و رئالیسم یعنی همان چیزگرایی یا شیئیت - ثروت، . - 97 :1385 امّا در اصطلاح، یادآور مکتبی ادبی است که از اواسط قرن نوزدهم و در حدود سالهاي1830م. در فرانسه و در اعتراض به مکتب رمانتیسم پدید آمد و سپس در انگلستان و آمریکا و به تدریج در سراسر جهان، پیروانی یافت - طهماسبی،. - 103 :1387
رئالیسم، ترسیمگرِ دنیایی بود که انقلابات پیدرپی در زمینههاي مختلف سیاسی و اجتماعی، آن رامتحوّل و نظم نوینی را جایگزین آن ساخته است - الشکري،. - 197 :1386 پیروان این مکتب، با بررسی لایه هاي زیرین جامعه، انواع استثمار طبقاتی، فسادخلاقی،ا فقر، گرسنگی و روابط غیر انسانی حاکم بر جوامع ظاهراً پیشرفتهي غرب را آشکارا بیان کردند. اصطلاح مکتب رئالیسم، اشاره به آثاري دارد که در آنها، میان متن وواقعیّت توصیف شده، رابطهاي نزدیک برقرار است. نویسندهي واقعگرا، خود را ملزم به بیان مسائلی میداند که به عموم افراد جامعه برمیگردد. وي همیشه سعی دارد تا احساسات، افکار، رنجها و شاديهایی را بیان کند که اکثر مردم با آن دست و پنجه نرم میکنند - پرهام،: 1360 . - 49
مکتب رئالیسم در ایران، بعد از نهضت مشروطه موردتوجّه قرار گرفت و نتیجهي آن، تدوین رمانهایی با مضمون اجتماعی و سیاسی بود. نویسندگان این رمانها سعی داشتند به گونهايواقعیّتهاي جامعهي خود را در آثارشان منعکس کنند. نخستین رمان واقعگراي فارسی، رمان اجتماعی تهران مخوف اثر مشفق کاظمی است - سالمیان،:1391 . - 18 در حوزهي داستان کوتاه درادبیّات داستانی نیزمحمّدعلی جمالزاده از نخستین نویسندگانی بود که با چاپ اوّلین مجموعه داستانهاي کوتاه خود به عنوان »یکی بود یکی نبود«، عناصر رئالیسم وواقعیّتگرایی را به خوانندگان شناساند. به طوري که این اثر را میتوان نقطهي آغاز مکتب رئالیستی و واقعگرایانه در ایران به شمار آورد - کیومرثی جرتوده،. - 77 : 1389در این گفتار، نویسنده میکوشد تا با ارائهي تعاریف و مؤلّفههاي اثر رئالیستی، ابتدا رئالیست و اثر رئالیستی را معرّفی نموده، سپس با بررسی داستان مدیر مدرسه، آن را با موازین اثر رئالیستی تطبیق داده و در پایان رئالیستی بودن این اثر را اثبات نماید.
پیشینهي تحقیق
در زمینهي ادبیات داستانی از منظر مکتب رئالیسم، میتوان به پژوهشهایی چون کتاب واقعگرایی در ادبیات داستانی معاصر ایران اثر فدوي الشکري در سال 1386 اشاره کرد. همچنین، مقالاتی در این موضوع، به نگارش در آمده است که عبارتند از: »مبانی و ساختار رئالیسم درادبیّات داستانی« نوشتهي احمد خاتمی و علی تقوي، چاپ شده در ششمین شمارهي نشریه پژوهش زبان وادبیّات فارسی، از صفحات نود و نه تا صد و دوازده، بهار و تابستان سال .85 »بررسی نهضت رئالیسم در داستانهاي کوتاه فارسی و اردو - نگاه اجمالی و مقایسه اي - « نوشتهي محمد کیومرثی جرتوده، چاپ شده در پنجاه و نهمین شمارهي نشریه پژوهش ادبیّات معاصر جهان، از صفحات هفتاد و پنج تا هشتاد و شش، پاییز سال» .89بازتابمؤلّفههاي مکتب رئالیسم در رمان شوهر آهو خانم«، نوشتهي غلامرضا سالمیان وسیّد محمّد آرتا و دنیا حیدري، چاپ شده در هفتاد و پنجمین شمارهي نشریه زبان و ادبیات فارسی، از صفحات هفده تا چهل و پنج، پاییز سال » .92رئالیسم درادبیّات داستانی با نقدي بر داستانهاي جلال آلاحمد«، نوشتهي علی تقوي، چاپ شده در چهل و چهارمین شمارهي نشریهي کتاب ماه ادبیّات، از صفحات شانزده تا بیست و دو، آذر سال .89
رئالیسم
رئالیسم، مکتبی ادبی است که در اواسط قرن نوزدهم میلادي در اروپا و آمریکا رواج پیدا کرد. پیروان این مکتب، به بررسی لایههاي زیرینواقعیّت اجتماع پرداخته و عفونت، فساد و کالبدظاهراً پیشرفتهي غرب را برملا ساختند و انواع استثمار طبقاتی، فساد اخلاقی، فقر، گرسنگی و روابط غیر انسانی را آشکارا بیان کردند. ویژگیهاي رمان رئالیستی از دیدگاه شانفلوري آن است که »رمان باید به مشاهدهي جزئیات دقیق بپردازد، نه به ابداع یاتخیّل. این پایبندي به واقعیّت و حقیقت است که باعث میشود رمان، کاملاً صمیمی باشد.« - به نقل از الشکري،. - 197: 1386
یک اثر واقعگرا، بیانگر کامرواییها و دشواريهایی است که جنبهي عمومی دارد، لذا هنرمند رئالیست نمیتواند تنها به تجربیات شخصی خود بسنده کند، یا مطابق خواستههاي افرادي خاصّ عمل کند. هنرمند رئالیست سعی دارد تا با بیان اساسیترینواقعیّتهاي زمانه،ذهنیّات قهرمانان خود را از محتویات دنیاي خارج متمایز نسازد. رئالیستهاي بزرگ همیشه صورت نهایی مسئله را با در میان گذاشتن مهمترین مشکلات جامعه طرح میکنند و همواره رنجهاي عمیق عموم را در نظر دارند - لوکاچ،. - 15 :1373
هدف هنر رئالیستی آن است که منشأ هر چیز را که بهواقعیّتهاي زندگی برمیگردد، بیابد. براي رسیدن به این هدف، هنرمند باید همواره از لایههاي زیرین و درونی اجتماع آگاه باشد و همهي آنها را مورد مطالعه قرار دهد. مهمترین ویژگیادبیّات واقعگرا، توصیف ابعاد زندگی اجتماعی انسان است. در یک داستان رئالیستی، همواره ارتباطی محکم، میان سرنوشت افراد و دنیاي اطراف آنها برقرار است.
از نظر نویسندهي رئالیست، محیط اجتماعی و طبیعی، مانند تصویري بیجان نیست، بلکه در حکمموجودي جاندار است که ماهیّت حوادث را تعیین میکند. طبق این گفتار، اثري رئالیستی است که منعکسکنندهي واقعیّتهاي زمان خود باشد؛امّا صرف این واقعنمایی نیز مقبول نیست؛ زیرا یک اثر، زمانی رئالیستی است که واقعیّات زندگی عموم مردم که عمدتاً اقشار طبقات پایین جامعه را دربرمیگیرد، بیان نماید.
