بخشی از مقاله
چکیده:
خصوصیات مورفولوژی رودخانهها به واسطه ویژگی پویای آن، همواره دچار تغییرات هستند. در این تحقیق، تغییرات مورفولوژی کانال رودخانه گرگانرود، از جاییکه میزان پیچ و خمها کاسته شده است 22 - کیلومتری ساحل خزر - ، مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه، شیب کم در شکلگیری مئاندرها تاثیر بسیار مهمی دارد، چرا در محدوده مورد مطالعه با وجود شیب بسیار کم، مئاندر قابل توجهی شکل نگرفته است. لذا برای نیل به هدف، به بررسی تغییرات رودخانه با استفاده از تصاویر ماهوارهای ETM 2001 و تصاویر Google Earth 2011 و با استفاده از مدلهای زاویه مرکزی - به روش لئوپولد و ولمن - و ضریب خمیدگی - به روش کورنایس - پرداخته شد، تا تغییرات رودخانه و میزان جابجایی بستر آن تعیین و پیشبینی گردد. با مطالعات علمی و بررسیهای میدانی به عمل آمده از منطقه، علت کاهش میزان مئاندرها، تغییر کاربری اراضی اطراف رودخانه و به طور کلی دخل و تصرف انسان در کرانه-های رودخانه به صورت ساخت و سازهای انسانی و ایجاد پشتههایی برای جلوگیری از وقوع سیل میباشد.
واژههای کلیدی: مورفولوژی رودخانه، گرگانرود، زاویه مرکزی، ضریب خمیدگی، تصاویر ETM و .GOOGLE EARTH
مقدمه:
رودخانه از نظر ژئومورفیک بی تردید پدیدهای پویاست و شواهد مورفولوژیک زمین شناسی حاکی از آن است که بیشتر رودخانهها در معرض تغییرات مستمر قرار دارند، تغییراتی که بخشی از تحول مورفولوژیک آنهاست - پیمان، . - 1380 مئاندرها، که از شاخصههای مهم تغییرات محیطی و از نشانههای بارز وقوع تحول در بستر جریان آبها به شمار می آیند، عامل بروز تغییرات حیاتی در بستر جریان رودخانهها و در عین حال مهمترین عامل تغییردهنده دشتهای سیلابی محسوب میشوند . - Dai et al, 2008 - یکی از مهمترین موضوعات در ژئومورفولوژی توجه به تغییراتی است که در شکل و الگوی کانالهای جریانی و در طول مسیر آنها به وقوع میپیوندد. در هر صورت، تغییر شکل کانالهای رودخانه منوط به درهم ریختن و تخریب و انتقال مواد است - تلوری ، . - 1373 در این تحقیق، تغییرات مورفولوژی رودخانه گرگانرود در 22 کیلومتری ساحل خزر، به منظور تعیین الگوی رودخانه مورد بررسی قرار گرفته است.
روش و مواد تحقیق
در این پژوهش برای بررسی تغییرات رودخانه گرگانرود ابتدا به مطالعه میدانی و سپس برای آشکارسازی تغییرات در بازه مورد مطالعه، با استفاده از تصاویر ETM 2001 و Google Eerth 2011 و با استفاده از مدلهای زاویه مرکزی و ضریب خمیدگی به محاسبه تغییرات پرداخته شد. ضریب خمیدگی: شاخص ضریب خمیدگی یکی از معیارهای کمی است که در تقسیم بندی شکل رودخانه مورد استفاده قرار می-گیرد. سینوسیتی عبارتست است از طول مسیر رودخانه به فاصله مستقیم آن - Rosgen, 1994 - ، و به شیب وابسته است، رودخانههای
با شیب بیشتر دارای سینوسیته کمتر و رودخانههایی با شیب کمتر دارای سینوسیتی بزرگتری هستند. لئوپولد و ولمن برای محاسبه شاخص ضریب خمیدگی از فرمول S = استفاده مینمایند که در آن S ضریب خمیدگی، C طول موج و V طول قوس میباشد - جدول . - 1
زاویه مرکزی: زاویه مرکزی عبارتست از زاویه بین دو شعاع متصل به نقاط عطف هر قوس. کورنایس در سال 1980 برای محاسبه زاویه مرکزی از فرمول = استفاده نموده است که درآن زاویه مرکزی، C انحنای مئاندر، 5 شعاع دایره فرضی و عدد صحیح 3/14 می باشد. کورنایس برای میزان توسعه و پیشرفت مئاندری شدن در رودخانهها و تمایز انواع رودخانهها از یکدیگر با استفاده از زاویه مرکزی، تقسیمبندی را مطابق جدول شماره 2 انجام داده است.
منطقه مورد مطالعه
رودخانه گرگانرود از کوههای آلاداغ و گلی داغ سرچشمه میگیرد و در امتداد عمومی شرقی-غربی در شمال دشت گرگان-گنبد جریان یافته و وارد خلیج گرگان میشود. منطقه مورد مطالعه در این تحقیق بخشی از رودخانه گرگانرود، از 22 کیلومتری ساحل خزر تا دلتای گرگانرود را در برمیگیرد. از نظر موقعیت نسبی از سیمین شهر بندر ترکمن آغاز میشود و در حوالی خواجه نفس از توابع بندر ترکمن وارد دریای خزر میشود. از نظر مختصات جغرافیایی ما بین عرض جغرافیایی 36 58' تا 37 01' و طول جغرافیایی 54 تا 54 16' واقع میباشد که ارتفاع آن در بالا دست منطقه مورد مطالعه -22 متر و در دلتای گرگانرود به -29 متر میرسد - شکل. - 1 رودخانه گرگانرود در راستای تقریبی شمال شرق-جنوب غرب شکل گرفته است و در راستای گسل خزر و رودخانهها و شاخههای فرعی آن به موازات شکستگی ها و گسلهای فرعی تقریبا عمود بر گسل خزر شکل گرفتهاند و این محدوده وسیع را زهکشی مینمایند. لسها گستردهترین نهشتههای دوران چهارم هستند که در سطحی وسیع بصورت تپه ماهورهای پست تا نسبتا مرتفع در منطقه گسترش دارند.
یافته های تحقیق
برای محاسبه ضریب خمیدگی و زوایای مرکزی ابتدا بر روی هر یک از قوسهای رودخانه، دوایر کوچک و بزرگی برازش داده شد و سپس بر اساس این دوایر، پارامترهای مورد نیاز جهت محاسبه به دست آمد - شکل . - 2 میانگین زوایای مرکزی قوسها در بازه مورد مطالعه نشان میدهد رودخانه طی این مدت دارای الگوی پیچانرودی توسعه نیافته بوده است، با تاکید بر این نکته که در طول مسیر از فراوانی الگوی پیچانرود خیلی توسعه یافته کاسته شده و به فراوانی پیچانرودی توسعه - نیافته افزوده شد و این نشان میدهد رودخانه با سرعت نسبتا بالایی در حال کاستن پیچ وخمهای خود در طول بازه میباشد.
