بخشی از مقاله
.1 مقدمه
مناطق وسیعی از جهان در معرض خطر سیل قرار دارند. علیرغم تمام تلاشهایی که در طول تاریخ به وسیله مردم و دولتها صورت گرفته ، هیچ کشوری نتوانسته نواحی سیل گیر خود را کاملاّ و برای همیشه از خطر سیل محفوظ کند. مدیریت سیلابدشت در جوامع شهری و روستایی در راستای کاهش خسارت جانی و مالی ناشی از سیلاب از جمله مسائل مهم در علم مهندسی رودخانه می باشد. از آنجایی که رفتار رودخانه ها، به خصوص درمواقع سیلابی پیچیده و پر خطر می گردد، کنترل سیلابخصوصاّ در جوامع روستایی که از پراکندگی زیادی در مناطق سیلاب دشت و محدوده های پیرامونی رودخانه ها برخوردار هستند ،بسیار حائز اهمیت می باشد . مناطق روستایی در مقایسه با محدوده های شهری در مقابل سیلاب آسیب پذیرتر هستند و در صورت وقوع سیلاب خسارات مالی و جانی آنها بیشتر خواهد بود.
روستاها به دلیل نوع معیشت حاکم بر آنها وابستگی زیاد به منابع آبی و خاک حاصل خیز رودخانه ها و تراسهای آبرفتی پیرامون آنها عمدتاّ، در سیلاب دشتها و مجاور رودخانه ها و مسیلها شکل گرفته اند و حتی در بسیاری از موارد شاهد هستیم که به دلیل افزایش جمعیت ، کمبود فضای توسعه و محدودیتهای توسعه کالبدی ، گران بودن زمین و ... دانسته و یا ندانسته به حریم رودخانه ها و در بعضی موارد حتی به بستر های سیلابی و طغیانی رودخانه ها تجاوز کرده و اقدام به ساخت واحدهای مسکونی و غیر مسکونی - دامداریها ، انبارها ، تعمیرگاهها و ... - می کنند.تجاوز به حریم رودخانه ها و بسترهای طغیانی مستلزم اشغال فضاهایی از آن است که در دراز مدت باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می گردد این مسئله در زمان وقوع سیلابهای بزرگ نه تنها باعث بروز خطرات جانی و مالی برای این واحدها و ساکنان آن خواهد شد، بلکه این تاسیسات خود مانعی در برابر حرکت سریع و تخلیه آب بوده و باعث دپو شدن سیلاب و بالا رفتن قدرت تخریبی آن برای اراضی پایین دست می باشد .
به این ترتیب محدوده ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می رود گسترده تر می گردد. حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می آورد که با برجای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می یابد . این موارد معمولاّ تأثیر تدریجی دارند ولی در درازمدت بر ضریب خطر پذیری رودخانه افزوده می گردد و هزینه های زیادی نیز برای ساماندهی رودخانه و کاهش خطر آن بر دوش مردم و دولت می گذارد . لذا با آگاهی از پهنه بندی سیل و مدیریت کاربری حریم رودخانه ها و با ایجاد ضوابط ومقررات خاص ساختمان در مناطق سیلاب دشت و بسیاری از اقدامات سازه ای و غیر سازه ای می توان از خسارات وارده جلوگیری نمود.
استان گلستان با مساحتی بالغ بر 20437/7 کیلومتر مربع ، یکی از استانهای حادثه خیز کشور به شمار می رود. این استان در 8 سال گذشته با چهار سیلاب مرگبار مواجه شده است. امروزه خطر بروز سیلابهای سالیانه در تمام روستاهای واقع در مصب رودخانه گرگانرود همانند: روستای چارقلی به صورت یک معضل، زندگی روستانشینان را تحت تأثیر قرار داده و سالانه اعتبار زیادی بابت رفع خسارات ناشی از سیلاب هزینه می شود. ریشه خطر سیلاب و بروز آن در حوضه های بالادست و خارج از شهرستان ترکمن و دهستان جعفر بای غربی نهفته است و آسیبهای به وجود آمده از سیلاب در این آبادیها در سالهای گذشته، ناشی از تخریب جنگل ، تغییرات اقلیمی، بارشهای سیل آسای ناگهانی ، از بین رفتن پوشش گیاهی به دلیل چرای بیش از حد مراتع ، کمبود عملیاتهای آبخیز داری ، کشت دیم دراراضی شیب دار دامنه های جنگلی و شخم در جهت شیب زمین ، جنس خاک و ... بوده است.
بنابراین اقدامات و راهکارهای پیشنهادی باید در ابعاد منطقه ای و محلی مورد استفاده قرار گیرد. بدون توجه به حوضه های بالادست و انجام اقدامات اصولی و همه جانبه از بالاترین نقاط سرریز سرشاخه های رودخانه گرگانرود ، اقدامات محلی همانند داروی مسکنی خواهند بود که قادر به ریشه کن کردن معضل و خطر سیلاب نخواهند بود .البته لازم است تا اقداماتی نیز در ابعاد محلی برای کاهش اثرات سیلاب و مدیریت آن انجام گردد . راهکارهای پیشنهادی در این مقاله عمدتاّ معطوف به اقدامات محلی خواهد بود . برای بالا بردن میزان تاثیر این اقدامات لازم است تا راهکارهایی در غالب مدیریت جامع سیلاب در سطح کل حوضه آبخیز رودخانه گرگانرود انجام گیرد.
.2 توپوگرافی ،شیب و زمین شناسی محدوده مورد مطالعه
دهستان جعفربای غربی به لحاظ توپوگرافی در واحد دشت پست گرگان واقع شده است. عوارض توپوگرافی در منطقه به دلیل دشتی بودن دهستان ازتنوع پایینی برخوردار است. شیب دشت کمتر از 1درصد و عموماً از شرق به غرب است و شیب محلی آن نیز از 3 درصد تجاوز نمی کند. مهمترین مراکز جمعیتی در این دهستان شهر گمیشان با ارتفاع -21 متر، روستای خواجه نفس -20 متر، چارقلی -23 متر، قرمسه -23 متر، غفار حاجی -14 متر، کملر -21 متر، بصیرآباد -19 متر، قره کیله -23 متر و صفا ایشان -23 متر میباشد. رودخانه دائمی آن گرگان رود بوده که به صورت مئاندری - رود پیچ - از شرق وارد و از غرب دهستان به دریای خزر می ریزد.عمده روستاهای دهستان در مسیر این رودخانه شکل گرفته اند.
نوار جنوبی این دهستان منطبق بر مصب رودخانه گرگانرود می باشد که روستای چارقلی در کنار آن و در منتهی الیه مصب رودخانه در غربی ترین نقطه آن واقع شده است .این محدوده به لحاظ زمینشناسی ساختمانی در زون رشت - گرگان واقع شده است و به دلیل حاکمیت فرسایش طی دوره کواترنر ، قسمتی از زونهای کپه داغ و البرز در زیر رسوبات آبرفتی مدفون شده است وبه لحاظ تأثیرات ساختاری و سایزموتکتونیکی از زون رشت - گرگان تأثیر می گیرد. همچنین این محدوده از نظر واحد های چینه ای محدود و از تنوع لیتولوژیک برخوردار نیست.کلیه واحد های رسوبی دهستان مربوط به دوره کواترنر می باشند . روستای چارقلی به لحاظ زمینشناسی بر روی واحد QFm2 واقع شده است. این واحد شامل رسوبات ریزدانه رس، سیلت همراه با صدف است که در اثر پیشروی دریای خزر ایجاد شده است. از این دوره به دوره خزر جدید نام می برند. این واحد، دارای نفوذپذیری کم ، عمدتاّ همراه با ریزش و از فرسایش پذیری بالایی برخوردار است. نزدیکی به دریای خزر ، سبب افزایش سطح آب زیرزمینی منطقه و شوری نسبتاً زیاد آن شده است.
