بخشی از مقاله
چکیده
آب انبار مکانی برای ذخیره آب بوده، که به منظور استفاده در فصول کم آب ، احداث می شده است. این بناها با توجه به ساختار خاصی که دارند، از نظر معماری، سازه، تاریخ، نوع مصالح و ... قابل مطالعه هستند. باتغییر در سیستم آبرسانی شهری و ایجاد لوله کشی آب و در نتیجه از دست رفتن کاربری، خطر از بین رفتن آب انبارها افزایش یافته است. لیکن وجود مشکلات ناشی ازکم-آبیدر مناطق وسیعی از ایران، نیاز استفاده مجدد از این بناها را به وجود آورده است. این امر ضرورت شناسایی دانشهای نهفته در آب انبارها را با مطالعه دقیق آشکار میکند.
شهرستان نائیندرشرق استان اصفهان به عنوان یک منطقه کویریکه از دیرباز با مشکلات کم آبی و ذخیره کردن آب روبرو بوده است دارای آب انبارهای فراوانی است. باوجود تغییردرسیستم آبرسانی هنوز بخش مهمی اززندگی مردمان این منطقه را آبانبارها تشکیل میدهند و پس از گذشت سالها هنوز تعداد کثیری از آب انبارهای آن مورد استفاده ساکنین میباشد و عمده آب شرب مورد نیاز آنها را تأمین میکند، به همین سبب این عناصر از ثروتهای فرهنگی قلمداد می شوند. در این پژوهش ابتدا به شناخت چشم اندازهای پژوهشی آن پرداخته خواهد شد، زیرا که این امر موجب شناسایی و درک بیشتر از اهمیت موضوع ودیگر زوایای آن و همچنین شناخت روشنتر وهدفمندتراز روش تحقیق می شود.
این پژوهش در نظر دارد تا به مطالعاتی در زمینه معماری آب انبارها بپردازدو به طور خاص معماری یکی از آب انبارهای نائین - آب انبار سرای نو - را مورد بررسی قرار دهد.سوالات اصلی این تحقیق عبارتند از:
- آب انبار از چه اجزایی تشکیل میشود؟
- شیوه ساخت آب انبارها بالاخص آب انبارهای نائین به چه صورت بوده است؟
در راستای پاسخگویی به پرسشهای ذکر شده، ابتدا با مطالعات کتابخانهای و بازدید مستقیم از آب انبارهای متفاوت زمینهای برای شناخت اولیه فراهم شد. سپس با بررسیهای میدانی و مصاحبه با استاد کاران آب انبار ساز نائین، شناسایی سازه آب انبار، صورت گرفت. با توجه به پژوهشهای کتابخانهای و میدانی، دسته بندی معماری منسجمی از انواع آب انبارها انجام گرفت و اطلاعات دقیقی در مورد اجزای آب انبارهای نائین و سازه آنها جمع آوری وارائه شده است.
مقدمه
انسان فلات ایران همواره در مقابل خشکسالی و برای حفظ و بقای خویشتن، مبارزه کرده است. آب بنیان و واسطه تمام زندگیها و ماده و عنصر اصلی حیات بوده است که بدون آن زندگی وجود نداشته و همه محکوم به مرگ بودند. آب در فرهنگ مردم ایران همیشه مورد احترام بوده است. در آیین زرتشت، پاک نگاهداشتن آب از پلیدیها یکی از ارکان دین به شمار میرفته است. چنانچه مکانهای آیینی باستانیدر اطرافچشمهها متمرکز میشدند، پس از ورود اسلام نیز آب به شکل دیگری در احکام آن بکارگرفته شد و عنصری تطهیرکننده به شمار میرفت. در حقیقت همواره آب به عنوان عنصری مقدس در نظر گرفته شده و از طریق آن تمامی نقصها و پلیدیهای درون و بیرون آدمی محو میشود.
با چنین نگرش روحانی و معنوی به آب، ایرانیان به عنوان وظیفهای درجهت رفع این نیاز مهم، همچنین به عنوان بخشی از یک کار خیر با اجری اخروی مکانهایی در جهت رفع این نیاز ساختهاند وآن را وقف مردم کردهاند. همچنین به دلیل قرار گرفتن ایران در نواحی خشک و نیمهخشک، مقدار بارندگی وحجم آبهای ایران به اندازه کافی نمیباشد و ریزشهای جوی در همهجا به یک اندازه فرو نمیریزد و در اغلب موارد با کمبود و در برخی اوقات با فقدان آب شرب مواجه هستیم، به همین دلیل ذخیره، نگهداری و جلوگیری از هدررفتن آب شرب موجود، امری ضروری است که مردمان اولیه به انبارکردن آن و ایجاد انبارهای مصنوعی پرداختند. این امر موجب پدید آمدن شاهکارهای معماری چون آب انبار شد.
روش تحقیق
در این پژوهش ابتدا با گردآوری مطالعات تاریخیBتوصیفی در مورد آبانبارهای ایران، از جمله کتابها، سفرنامهها، گزارشات و مقالات، زمینهای برای شناخت اولیه پژوهشگر فراهم شد که از حوصله این پژوهش خارج است. سپس با بررسیهای میدانی آبانبارهای نائین، استفاده از تجارب استادکاران آب انبار ساز، شناسایی دقیق سوژه انجام گرفت. با مطالعات تطبیقی آبانبارهای موجود، تحلیل یافتههای پژوهش صورت گرفت.
عناصر تشکیل دهنده آبانبار
به طور کلی عناصر مختلف تشکیل دهنده آب انبارها عبارتند از: مخزن، پلکان، پاشیر، سردر، بادگیر و در برخی موارد فضاهایی مضاف. اما مشترک با ساختمان آب انبار که هر کدام از این عناصر دارای خصوصیاتی هستند که اشاره به آنها در درک بهتر و فهم بیشتر معماری آب انبارها اهمیت دارد.
مخزن - تنوره،خزانه - :
مخزن محل انبار کردن آب و اصلیترین عنصر در شکلگیری آبانبار است. شکل مخزن ثابت نبوده، بلکه دارای نقشهای مدور و با حجمی استوانهای و یا نقشهای چهارگوش و حجم مکعب است. مخازن بسته به بزرگی و کوچکیشان به صورت ستوندار، بیستون و با مقطع مربع، مربع مستطیل، هشت ضلعی و دایره ساخته شدهاند.
مخزن آب انبار در داخل زمین قرار میگرفته است، این قرارگیری در زمین و مجاورت آن با خاک در دل زمین باعث میشد که آب در زمستان در آب انبار یخ نزند و در تابستان نیز برای آشامیدن خنک باشد - کاهش نوسانات حرارتی در عمق زمین - . همچنین آب نهر یا قنات را میتوان به راحتی و به طور طبیعی بر روی آن سوار نمود و احتیاج به نیروی اضافی جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود. خاک اطراف دیوار مخزن، باعث استحکام مخزن در برابر فشار آب درون آن میشود.
راچینه - راه پله - :
راچینه همان تونل یا کانال بزرگ و شیبداری است که پلههای ورودی آب انبار در آن قرار میگیرد تا بدین طریق دسترسی به پاشیر امکان پذیر شود. تعداد پلههای یک آب انبار با ارتفاع مخزن تغییر میکرده است. پلکان با پاگرد و یا بدون آن - سفرهخانه - ساخته میشده است. عرض پله در سراسر مسیر پله یکسان بوده و یا بعد از طی چند پله مسیر پلکان باریکتر میشده است. مسیر پلکان بیشتر به شکل خطی مستقیم است ولی در بعضی از موارد دو مسیر عمود بر هم و یا مانند پلکان آب انبار قلعه ندوشن که با شکلی نامنظم و تقریبا مارپیچ دارند. این پله ها از پله های امروزی بلندتر هستند، به گونه ای که به دشواری می توان از آنها بالا رفت
پوشش راچینه عموما به صورت تاقی رومی و یا ضربی ساخته می شود ودر اغلب موارد دارای دو سقف شیبدار اصلی و تخت فوقانی است که مابین آنها فضای خالی وجود دارد، تا بدین طریق هم جلوی سنگینی برروی پوشش تحتانی گرفته شود وهم خاصیت عایق بودن برای فضای زیرین به وجود می آید، از طرفی سقف راچینه با کف معبرنیز یکسان می شود
پاشیرْ
جایگاه دسترسی به آب آبانبار را که در ناحیه پایانی پلکان قرار دارد راپاشیرمیگویند . پاشیر اتاقکی است که در کنار خزانه آب انبار جای دارد و یک چاه هرز آب به منظور دفع آبهای ریخته شده و نیز پاک کردن سالانه لجن ته خزانه برای آن تعبیه شده است
شکل آن اغلب به صورت یک نصفه هشت گوش و یا چهار گوش مربع وگاهی ترکیبی از آنها است. یک شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن برای برداشتن آب مورد نیاز دارد. در برخی موارد سکوهایی برای نشستن در دو طرف پاشیر و گاهی هواکشی در سقف آن تعبیه میشده است. در آبانبارهایی که دارای دو مسیر پله هستند. این تقسیمبندی در قسمت پاشیر به وسیله تیغهای آجری صورت میگیرد. - معماریان, - 50 ,1372 پوشش قسمت پاشیر، دو پوسته و با قوس های رومی،ضربی و تاق وچشمه است.
سردر:
سردر، راهنمای ورود به آب انبار و پلکان عمیق آن که با سادهترین و در بعضی موارد پرکارترین عناصر در کاربندیهای آن در برابر هر بینندهای خودنمایی میکند.سردر عموماً متشکل از یک قاب با دو جرز عمودی و یک کتیبه و سکوهایی در دو طرف آن، کاربندی، کاشیکاری و کتیبه کوچک سنگی که نامی از سازنده و وقف کننده آب انبار بر آن حک شده است.
بادگیر:
بادگیر از عناصر مهم آب انبار میباشد که روش کار آن بر پایه وزش باد برای کشاندن هوای خوش به درون ساختمان بنا و واکنش نیروی آن یعنی مکش، برای راندن هوای گرم و آلوده میباشد و چون باد به مانع یا دیواره پره-های درونی بادگیر میخورد ناچار به فرود آمدن میشود، ولی باید گفت که شکافهای دیگر بادگیر که پشت به سوی وزش باد دارند، هوای آلوده وگرم را به دست باد میسپارند وکار هواکش و دستگاه مکنده را انجام میدهند. بادگیر را میتوان در زمره ماشینها و ساختمانهای ویژهای که در آنها تبدیل انرژی انجام میشود به شمار آورد
