بخشی از مقاله
چکیده
دانش سنتی و بومی مکمل و جایگزین مناسبی در دانش رسمی جهت کنترل بیماریهای گیاهی و حفاظت از آن میباشد. در این تحقیق با هدف ثبت دانش بومی در جهت دورکنندگی آفات کشاورزی و همچنین حشرات با استفاده از گیاه دارویی درمنه کوهی و آنغوزه در روستای کبودان واقع در شمال شهرستان نائین و 24 کیلومتری روستای چوپانان انجام گردید. در این پژوهش ابزار تحقیق کیفی همچون مصاحبه باز و مشاهده مشارکتی به کار گرفته شد.
نتایج نشان داد از اندام هوایی درمنه کوهی بهصورت دود، جهت کشتن آفت کنه استفاده میشود. عصاره برگ و گل درمنه بهعنوان پادزهر نیش عقرب و رتیل به کار میرود. همچنین از برگ و شیره آنغوزه برای کشتن آفات کشاورزی استفاده میشود. بعلاوه مواد معدنی همچون آبآهک در جهت کشتن کنه و خاکستر جهت کشتن آفات کشاورزی نیز مورد استفاده اهالی قرار میگیرد. از نتایج دانش بومی در این تحقیق میتوان جهت تحقیقات آزمایشگاهی برای تهیه آفتکشها استفاده نمود.
.1 مقدمه
دانش سنتی1 مکمل و جایگزین مناسبی در دانش رسمی جهت کنترل بیماریهای گیاهی و حفاظت از آن است Ardakani - و Emadi، . - 2008 با توجه به اینکه دانش سنتی پایههای اساسی توسعه پایدار را میسازد و اینکه تنوع و گوناگونی فرهنگی بیشتر از تنوع زیستی در معرض خطر قرار گرفته است، توجه به نقش مردم بومی در شناخت و حفظ گیاهان و جانوران زیستبومشان ضروری است که بایستی با وسعت هر چه بیشتر مورد توجه، مطالعه و ثبت قرار گیرد Rao - ، . - 1996 برای دانش بومی2 واژه هایی مانند "دانش محلی3، دانش فنی بومی4، دانش سنتی و دانش مردمی 5 وجود دارد که بیشتر از همه اصطلاح دانش بومی بکار میرود.
برای طرح های توسعه مهم نیست که دانش بومی واقعا بومی است یا با سایر دانشهای محلی درآمیخته است؛ مهم این است که به جای توجه وتأکید بر تکنیکها و را ه حلهای بیرونی ، ابتدا به دانش ها و امکاناتی که در جامعه وجود دارد توجه کنیم و سپس مؤثرترین آ ن ها را با یکدیگر تلفیق کنیم و به کار بریم IIR - - ، 1996؛ به نقل از بارانی و همکاران، . - 1390 برخی از اسانسهای گیاهی دارای خواص حشرهکش، ضد آفات، ضد قارچ وبعضاً ضد اکسیدان میباشند. با توجه به این مسئله که استفاده از آفتکشهای نباتی عوارض سوئی برای انسان و محیطزیست ندارد و از طرفی مخاطراتی که آفت-کشهای شیمیایی و سموم صنعتی بر جا میگذارد، لذا توسعه آفتکشهای نباتی موردتوجه جهانیان واقعشده است.
ضمن اینکه این سموم، مقاومت کمتری را در حشرات و آفات سبب میشوند و درنتیجه اثر و کارایی بیشتری خواهند داشت - فروتن، . - 1390 مبارزه با حشرات از دیدگاه طب سنتی ایران دارای نکات بسیار قابلتوجهی است. علاوه بر گیاهان دارویی از مواد معدنی و حیوانی نیز استفاده میشده است. از میان گیاهان به کار گرفتهشده بر ضد حشرات در طب سنتی، گیاهان سیاهدانه، مورد، حنظل و خرزهره اهمیت بیشتری را در منابع طب سنتی به خود اختصاص دادهاند. آغشته کردن لباس و یا به همراه داشتن هر یک از گیاهان بالنگ و پونه مانع اذیت و آزار شپش میشود. همراه داشتن گیاهی به نام پیاز موش یا عنصل موجب فرار انواع حشرات و حیوانات موذی ازجمله مورچه، مگس و شپش میشود.
اگر افسنتین، سیاهدانه، پونه نهری و پوست ترنج در مکانی که لباس و یا کاغذ گذاشته میشود بگذارند بید به آن وارد نمیشود و اگر وارد شود از بین میرود - ترابی گودرزی و همکاران، . - 1392 در بررسی عملکرد آموزش مبارزه با کرم خوشه خوار انگور به کمک دانش بومی و دانش رسمی با استفاده از نمونهگیری طبقهبندی تصادفی مشخص شد که از میان 25 موضوع مورد بررسی در دانش بومی، 16 مورد آن نیازمند آموزش بودند - نوری پور سیسخت و شاهولی، . - 1384 آنوزهغ یا اَنغوزه با نام علمی - Ferula assa-foetida L. - از تیره چتریان - Umbelliferae - ؛ گیاهی است پایا و بومی ایران که بهعنوان برطرفکننده انگلهای رودهای و بادشکن و خلطآور مصرف سنتی دارد - امین، . - 1384
دِرمنه - Artemisia aucheri Boiss - از تیره کاسنی - Asteraceae - میباشد و در مناطق شمال شهرستان نائین و خور و ابانکبی به تِرخ مشهور است. در طب سنتی از این گیاه جهت درمان دلدرد استفاده میشود - امین، . - 1384 هدف از این مطالعه بررسی دانش بومی مردم محلی روستای کبودان با استفاده از مهمترین گیاهان دارویی منطقه همچون درمنه کوهی و آنغوزه در مبارزه با آفات و بیماریهای گیاهی و دامی میباشد.
.2روش تحقیق
منطقه کوهستانی کبودان در شمال شرق شهرستان نائین و 24 کیلومتری دهستان چوپانان و با موقعیت جغرافیایی 33°26'11" عرض شمالی و 54°25'56" طول شرقی و ارتفاع 1370 متری از سطح دریا قرار دارد. در گذشته بیش 20 خانوار در این روستا ساکن بودند اما به دلیل عدم امکانات ساکنین آن به شهرها و روستاهای اطراف مهاجرت کرده و درحال حاضر تنها 2 خانوار در این روستا ساکن هستند که دانشی را که از گذشتگانشان آموخته و یا در طول سالیان زیاد از طریق آزمونوخطا کسب کردهاند؛ قبل از به فراموشی سپرده شدن، نیاز به ثبت آن میباشد. جهت بررسی راهکارهای مبارزه با آفات از ابزارهای تحقیق کیفی همچون مشاهده مشارکتی و مصاحبه باز استفاده شد. نمونه هرباریومی گیاهان در هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه تهران شناسایی گردید و نام علمی گیاهان با استاندارد پایگاه داده - http://www.theplantlist.org - مطابقت داده شد.
.3 نتایج
نتایج حاصل از مصاحبه نشان داد مردم محلی منطقه جهت دور کردن و یا کشتن کنه در آغل دام از دود سرشاخههای درمنه کوهی استفاده میکنند و سپس آهک را با آب مخلوط کرده و در محوطه آغل میریزند. عصاره برگ و گل درمنه به-عنوان پادزهر نیش عقرب و رتیل نیز استفاده میشود که در منابع خواص حشرهکشی و دارویی این گیاه گزارش شده است Ignatoweicz - و Wesolowska، 1998؛ Dunkel و Sears ، 2000؛ Tripathi و همکاران، . - 2005 در منطقه از برگ و شیره آنغوزه جهت کشتن آفات مزرعهای استفاده میشود. بهطور مثال برگ آنغوزه را جهت کشتن آفت گیاهان قبل از آبیاری در زمین کشاورزی میریزند، همچنین شیره آن را در پارچهای قرار داده و در مسیر آب میگذارند و یا در آب حل کرده و پای درختان میریزند. جهت کشتن آفات زمین کشاورزی از مواد معدنی همچون خاکستر و گاهی نیز مخلوط آهک و خاکستر استفاده میشود که پس از چیدن گیاه یونجه، در زمین میپاشند.
در منابع طب سنتی نیز از آنغوزه، برگ درمنه، آویشن، زیتون، برگبو، پنجانگشت ، برگ پونه، خربق بهصورت پاشیدن و یا پهن کردن گیاه جهت دور کردن حشرات ذکرشده است - ترابی گودرزی و همکاران، - 1392 که بومیان منطقه نیز از شیره آنغوزه و سیر جهت دور کردن حشرات استفاده میکنند. نتایج تحقیقی جهت تعیین اثرات دورکنندگی 4 گیاه بر آفت شپشه آرد نشان داد که صمغ آنغوزه دارای قدرت دورکنندگی بیشتری نسبت به عصارههای برگ، گل قرمز و گلسفید خرزهره و همچنین برگ اسطوخودوس میباشد - ناظمی رفیع و محرمی پور، . - 1386 در مطالعهای دیگر اثرات دورکنندگی 3 گیاه درمنه کوهی، مریمگلی و نعناع گربهای مشخص شد این گیاهان سبب مرگومیر تخم و همچنین لارو سن اول سوسک چهار نقطهای حبوبات شدهاند که گیاه درمنه کوهی با 100 درصد کشندگی، بیشترین تأثیر را داشته است - شاکرمی و همکاران، . - 1383
.4 نتیجه گیری
در منطقه موردمطالعه کاربردهای جدیدی از دورکنندگی و کشندگی دود درمنه کوهی بر کنه و همچنین استفاده از برگ و یا شیره آنغوزه جهت کشتن آفات کشاورزی ذکر گردید که میتوان جهت تحقیقات آزمایشگاهی در جهت تهیه آفتکشها از آن استفاده کرد.
.5 قدردانی
از راهنماییهای ارزنده اساتید بزرگوار، آقایان دکتر غلامرضا امین و دکتر محمد عواطفی همت که در این تحقیق ما را یاری کردند تشکر و سپاسگذاری میشود.
