بخشی از مقاله
مطالعه ی گونه شناسی آب انبارها در ایران
چکیده خشکی نسبی آب و هوا, کمبود رودخانه ها و چشمه های پر آب دایمی و پایین بودن سطح آبهای زیرزمینی در بسیاری از نقاط ایران, تأثیری عمیق و بنیادی در خلق پدیدههای گوناگون معماری این سرزمین گذارده است. ریزشهای آسمانی در ایران به جز در ناحیه شمال و سواحل دریای خزر در بقیه ناحیهها کم است. از این رو از دیر باز در بیشتر دشتهای پهن و خشک ایران برای دسترسی به آب, تلاش چشمگیر و پیگیر صورت گرفته و ایرانیان در طول چندین هزار سال با کوشش خستگی ناپذیر و بهره جستن از تمامی تواناییهای خود, بر این همت گماشتند تا بتوانند از طرق مختلف آب را از ﮊرفای زمین خارج نمایند. همچنین برای ذخیره و به مصرف رسانیدن آب در ماههای گرم در مناطق گرم و خشک، گرم و مرطوب، کویری و کم آب نیز آب انبار را بنیان گذاردند. در این مقاله به مطالعه ی گونه شناسی آب انبارها با توجه به جنبههای کارکرد، بهرهوری، میزان آبگیری، نحوهی قرارگیری پلکان و دیگر فضاها، نوع دسترسی به آب، شکل مخزن و پوشش گنبد، شیوهی ساخت، شیوه و نوع آبرسانی، موقعیت خاص آنها در شهر و محله، اندازه، شیوههای تهویه و تبرید آب و نیز از نظر تزیینات، مصالح، به سبکها و گونه های مختلف در ایران پرداخته شده و همچنین نحوهی نگهداری و خنکسازی آب در آب انبارها توضیح داده شده است.
کلمات کلیدی آب انبار، گونه شناسی، بادگیر، نحوهی نگهداری و خنکسازی آب، لایهبندی حرارتی، انتقال حرارت تشعشعی، سیستمهای سرمایشی و برودتی انفعالی.
۱‐ مقدمه
شرایط اقلیمی همواره بر روی شیوهی زندگی مردم تأثیرگذار است.
روستاها، شهرها و مناطقی که در نواحی کویری و گرم و خشک قرار دارند به علت شرایط اقلیمی حاکم بر آنجا دارای ساختاری مخصوص به خود هستند. از شرایط اقلیمی حاکم بر آنجا میتوان، آفتاب سوزان، خنکی هوا در شب، بارش اندک نزولات آسمانی همراه با تبخیر بسیار سریع آن، بادهای شدید، تفاوت دمای محسوس بین آفتاب و سایه و همچنین معضل کم آبی را نام برد]١.[ مردمی که در این نواحی زندگی میکنند تدابیر خاصی برای مقابله با این شرایط اقلیمی اندیشیدند که میتوان به سیستمهای سرمایشی و برودتی انفعالی اشاره نمود. آنها با ابداع و توسعه این سیستمها توانستند آسایش حرارتی را برای خودشان در هر محیط نامطبوعی تأمین نمایند]٣و٢.[ یکی از این سیستمهای سرمایشی انفعالی که آب سرد قابل شرب را برای استفاده در ماههای گرم به صورت فصلی ذخیره مینمود، آب انبارها هستند.
آب انبار یا انبار, حوض, سردابه, برکه, مصنع, مصنعه, منبع و گاه آبدان, آبگیر, تالاب و برخ, نوعی مخزن آب سرپوشیده، آببندی شده و غالباﹰ ساخته شده در پایینتر از سطح زمین است که به منظور ذخیره آب آشامیدنی برای ایام کم آبی, پایداری در برابر دشمن در هنگام محاصره شدن و استفاده از آب خنک در تابستان در شهرها, روستاها,دﮊها, مسیر راههای کاروانرو (در رباطها و کاروانسراها) و در دل کوهها ساخته شده است]۴.[ در دیگر کشورها نیز به وجود این مخازن با نامهای مصنع (در مصر), سردابه (در ترکمنستان), خزان (در فلسطین), حوض (در هرات) اشاره شده است]۶‐۴.[
معماری آب انبارها در مناطق مختلف تحت تأثیر معماری محلی قرار گرفته است تا جایی که می توان مکانهای خاص را با آب انبارهای خاص خود شناخت. متخصصان و کارشناسان معماری، شهرسازی، تاریخ و سازه، آب انبارها را بسته به کارکرد، بهرهوری، میزان آبگیری، نحوه ی قرارگیری پلکان و دیگر فضاها، نوع دسترسی به آب، شکل مخزن و پوشش گنبد، شیوهی ساخت، شیوه و نوع آبرسانی، موقعیت خاص آنها در شهر و محله، اندازه، شیوههای تهویه و تبرید آب و نیز از نظر تزیینات، مصالح، به سبکها و گونه های مختلف تقسیمبندی کردهاند که گاه اختلافهایی و اشتراکاتی بین نظریات آنها دیده میشود که در اینجا سعی میگردد، اجتماع آرای آنها آورده شود و اختلافات هویدا گردد. نخست فهرست این تقسیمبندیها آورده شده و سپس به توضیح هر کدام پرداخته میشود.
الف بهرهوری ۱‐ همگانی (عمومی) و ۲‐ خصوصی (شخصی)
ب کارکرد ۱‐ صحرایی (دشتی، کشاورزی و کشتزاری)، ۲‐ روستایی
۳‐ شهری، ۴‐ میانراهی (بین راهی)، ۵‐ خانگی، ۶‐ قلعه ای ۷‐ بیابانی، ۸‐ کوهستانی و ۹‐ کاروانسرایی/ رباط ﭖ آبرسانی
۱‐ رودخانه ای (سیلابی)، ۲‐ آب بارانی و ۳‐ دستی (قنات یا چاه)
ت آببرداری (دسترسی)
۱‐ مخزن سرپوشیده و ۲‐ مخزن روباز (سرباز) یا دستی ج تهویه ۱‐ بدون بادگیر (روزنهدار) و ۲‐ دارای بادگیر یا خیشخان
چ مصالح
۱‐ سنگی، ۲‐ آجری و ۳‐ خشتی ح شکل ۱‐ استوانهای و مکعبی و ۲‐ تالاری
خ تزیینات
۱‐ ساده و ۲‐ مرکب
د اندازه
۱‐ کوچک، ۲‐ متوسط و ۳‐ بزرگ
۲‐ گونه شناسی آب انبارها
۲‐۱‐ بهره وری
۲‐۱‐۱‐ همگانی (عمومی)
به اعتباری کلیهی آب انبارهای موجود به غیر از آب انبارهای خانگی را میتوان همگانی دانست، مانند آب انبار قلعه ای، شهری، روستایی، میانراهی، بیابانی و غیره که عموم مردم اعم از مردم یک منطقه، یک محله و یا کاروانیان از هر طبقه و صنفی از آن بهره میبرند و تنها آب انبارهای صحرایی را میشود اختصاصی دانست که ویژه عموم کشاورزان یک منطقه است.
آب انبارهای عمومی بیشتر جزﺀ بناهای عامالمنفعه هستند که به وسیلهی نیکوکاران، فرمانروایان، پادشاهان و دولتمندان جهت خشنودی خداوند و خرسندی مردم ساخته میشدهاند و معمولاﹰ بناهای بزرگ و چشمگیری بودهاند. این آب انبارها یا از هزینهی بیتالمال بوده و یا اموال شخصی واقفین که برای مخارج ساخت، نگهداری، آبرسانی، تعمیر و بازسازی آن موقوفات گوناگونی شامل املاک و آب داشته است تا از درآمد آن صرف امور نامبرده شود. بیشتر این آب انبارها دارای کتابه بوده که در آن نام بانی، واقف، سازنده، خطاط، حکاک و متن وقفنامه و یا اشعاری در ارتباط با نیت واقف آمده است. مضمون عمدهی اشعار آن یادی از تشنه لبی امام حسین (ع) و یاران اوست.
آمده است که »آب انبارهای عمومی در بیشتر جاها بناهای چشمگیر و بزرگیاند و سازندگان آن پادشاهان، حکام، والیان و یا مردان نیکوکار محلی بودهاند]«۷.[
۲‐۱‐۲‐ خصوصی (شخصی)
به آب انبارهای خانگی اطلاق میشود که در شهرها و روستاها در املاک شخصی و به قصد بهرهوری مالکان، صاحبان و اعضای آن خانواده ساخته میشده است. عمدتاﹰ این مخازن در خانه ها و گاهی هم در باغهای شخصی ساخته میشده است.
آب انبارهای خانگی در یزد به سه گونه ساخته میشده اند:
۱‐ زیر حیاط که به شکل مکعب یا مکعب مستطیل و با سقفی مسطح یا گهوارهای ساخته شده و دسترسی به آن به وسیله دلو و یا سطل بوده که از راه دریچهای که در سقف یا نزدیک به سقف تعبیه شده بود و یا از طریق تلمبهای دستی که به مخزن راه داشته است، آب بر میداشتند]۷.[
۲‐ زیر قسمت مسکونی. در این صورت دسترسی به آب از طریق فضایی به نام پاشیر که همسطح با کف مخزن است و از طریق شیرهای برنجی میسر میگردد. شیرها کمی بالاتر از کف مخزنها قرار میگرفتند تا لای، لجن و دیگر رسوبات، داخل شیر آب نشود.
۳‐ چاهخانه . در برخی خانه های اعیانی یزد، مخازن آب بالاتر از سطح قسمت مسکونی و در نزدیک چاههای عمیق و یا جویهای بریده بوده که در این صورت هم برای آشامیدن و مصارف خانه بوده و هم راهی به حوض و فوارهی آن داشته که بر زیبایی حیاط میافزوده است.
گنجایش برخی از این آب انبارها برای تأمین آب مصرفی سه یا چهار سال یک خانه کافی است]۸و۷.[
۲‐۲‐ کارکرد
۲‐۲‐۱‐ آب انبار روستایی
آب انبارهای روستایی تفاوت عمدهای با آب انبارهای شهری ندارند و عمدهی اختلاف آنها در سادگی شکل، پیرایه و ساخت آن است (تنها در یکی از روستاهای بین راه یزد و خرانق، آب انباری با دو مخزن وجود دارد). آب انبارهای روستایی عمدتاﹰ در بخش مرکزی روستا قرار دارند و مصالح آن برگرفته از مصالح موجود همان منطقه و به گفتهی مرحوم محمد کریم پیرنیا »بوم آورد« است و معمولاﹰ شکل استوانهای دارند. در روستاها کوشش میشود آب انبارها در کنار قنات، یا در مسیر رودخانه ها و سیلابها ساخته شود و به دلیل جمعیت و وسعت کم، هر روستا دو یا سه آب انبار در مرکز و حاشیه بیشتر ندارد. در روستای زین آباد در راه یزد به تفت، تنها یک آب انبار در حاشیهی روستا دارد که رهگذران نیز میتوانستند از آن استفاده کنند]۹.[ سازندگان آب انبارهای روستایی همچون شهری، نهایت سعی خود را مبذول میکردند تا این بناها در کنار مسجد، حسینیه و بازار باشد تا تعداد بیشتری از مردم بتوانند از آن استفاده نمایند. نمونه ی این استقرار را میتوان در روستای رضوان شهر (مجُومِرد)، سرحوض عزآباد و روستای صدرآباد دید]۹.[ در برخی روستاها نمونه هایی از آب انبارهای قلعه ای، میانراهی، کشتزاری، دستی و حتی خانگی هم دیده میشود. در کتاب سیری در معماری آب انبارهای یزد، نام 28 آب انبار روستایی در استان یزد فهرست شده که برخی از آنها جزﺀ آب انبار قلعه ای هستند]۹.[
معروفترین آب انبارهای روستایی یزد، آب انبار حاج سید حسین در خویدک یزد و دوراه در رحمت آباد یزد است]10.[ در دایرة المعارف بزرگ اسلامی دربارهی این گونه آب انبارها را که در بیابانهای خشک ساخته شده و به منظور سیراب کردن دامها بوده، مینویسد: »مخازن اینها عموماﹰ چهارگوش ساخته شده و دیوارهایشان تا حدود ۲ متر یا بیشتر از سطح زمین بالا آمده و به صورت اتاقکی روی آنها سقف زده شده است]«۷.[ اما کردوانی آب انبارهای بیابانی را همان آب انبارهای صحرایی میداند که آب خود را از آب باران که در سطح زمین جاری میشود، میگیرد]۱۱.[ به تعبیری جامعتر، برخی آب انبارهای میان راهی را هم میتوان بیابانی دانست که در مسیر کاروانها ساخته شده و با آب باران سیراب میشوند.
۲‐۲‐۲‐ آب انبار صحرایی (دشتی/ کشاورزی/ کشتزاری)
عمدتاﹰ آب انبارهایی که در میان صحرا، کشتزار و دشت ساخته میشدند و کشاورزان هم برای مصرف خود و گاهی هم چهار پایان از آن بهره میبردند، آب انبار صحرایی میگفتند. این گونه مخازن، تمام به شکل حوضهایی مسقف گلی، خشتی و گاهی آجری بوده که دور تا دور حوض، فضایی برای نشستن و آرمیدن و یا در کنار آن سرپناهی برای استراحت کشاورزان ساخته شده بود. برای دسترسی به آب آن، از ظرف و یا حتی کف دست میتوان بهره برد. درون بسیاری از این حوضها یا برکهها، پلکانی قرار داشت که با پایین رفتن سطح آب، از این پله ها پایین میرفتند. بدین دلیل در یزد و برخی شهرها به آن آب انبار دستی یا حوض میگویند و مراد از آن آب انباری نیست که با آبهای دستی (قنات، چشمه و چاه) آبگیری می شود.
در دشتهای اطراف شهر یزد مانند حسنآباد، گردفرامرز، ابرندآباد، محمدآباد، قاسمآباد و دیگر شهرهای استان یزد، بسیاری از این بناهای گلی پراکنده، دیده میشوند که در میان کشتزاران قرار دارند. بیشتر این بناها در نزدیک هم ساخته شده و هر کدام از آنها نام و بانی و حتی موقوفاتی داشته است]۹.[
گاه در کنار این آب انبار، سرپناهی هم برای استراحت در زمستان وجود داشته است. در منطقه ابرندآباد، نصرتآباد، زارچ، اشکذر، فیروزآباد و عزآباد، آب انبارهای صحرایی همراه با یک چهار طاقی ساخته شدهاند که از آن جمله آب انبار آخوند و زمان فیروز آباد و حاج نصیر ابرندآباد یزد میباشند. حتی در نزدیکی عزآباد، افزون بر سرپناه، فضایی هم جهت نگهداری دامها در نظر گرفته شده بود]۹.[
آب انبارهای صحرایی عمق زیادی ندارند و در سالیان اخیر برخی از اینها را مانند آب انبار جاده یزد مشهد را با تانک آب پر میکنند.
استاد محمد قادری آب انبار کشاورزی را غیر از آب انبار صحرایی میداند و میگوید: »آب آن بیشتر به مصارف کشاورزی میرسیده است]«۲۱.[ غلامحسین معماریان نام ۲۳ آب انبار صحرایی استان یزد را فهرست کرده است که برخی از آنها آب انبار قلعه ای هستند]۹.[
۲‐۲‐۳‐ آب انبار خانگی (خصوصی/ شخصی)
آب انبارهای خانگی را در گویش محلی یزد »منبع« و در برخی شهرهای ایران »انبار« میگویند. این مکانها بیشتر در شهرهای حاشیه کویری ایران و در بیشتر خانه های افراد دولتمند ساخته میشده است. در توصیف آب انبارهای شهر یزد آمده است: »منازل یزد، هرکدام یک چاه و چاهخانه ای داشت مشهور به چاه چهل گز۱ که گویا گاهی از چهل گز هم عمیقتر بود که طنزگویی گفته بود: چاههای یزد، چهل گز است و هر گزی هم چهل گز است. آب را با دلو و به کمک چرخ چاه از این چاهها کشیده و در منبع جنب چاه میریختند]«13.[
این آب انبار کوچک را در خانه ها میساختند و معمولاﹰ به صورت هفتگی از آب پاکیزهی چاه، قنات، چشمه ، رودخانه ، قنات و گاهی آب باران پر میشده و فقط اعضا و ساکنین خانه از آن بهره میبردند. پس از آن که شهرها دارای سیستم لولهکشی شد، ساخت و کاربرد این آب انبارها هم فراموش شد اما هنوز در روستاهایی که آب لوله کشی ندارند، این مخازن خانگی وجود دارد.
در برخی مناطق جنوبی کشور به ویژه استان بوشهر که دسترسی به آب شیرین نداشتند، آب انبارهای خانگی به وسیله آب جاری شده از پشت بام که با ناودان به مخزن راه داشت، تأمین میشد.
۲‐۲‐۴‐ آب انبار کوهستانی
این گونه آب انبار، در دل کوهساران و در میان سنگها با قلم و چکش کنده و سقف آنها را با طاق ضربی میپوشیدند. گاهی نیز قسمتی از طاق، سنگ طبیعی کوه بود که زیر آن را هلالی با قلم تراشیده و بقیه را با آجر سقف زده و به یکدیگر پیوند میدادند. مانند آب انبارهای عظیم گردکوه دامغان]۷.[ چنان که روشن است، عمدهی منبع تأمین آب آن، آب باران است.
۲‐۲‐۵‐ آب انبار قلعه ای
نخستین بار در فارسنامهی ابن بلخی، نام چندین آب انبار قلعه ای به نامهای قلعه ی اصطخر، قلعه ی سمیران، قلعه ی آباده، قلعه ی رم روان آمده است]14.[ معروفترین آنها، آب انباری بود که به وسیلهی عضدالدوله دیلمی در سدهی ششم در قلعه ی اصطخریار ساخته شده بود. سقف آن بر فراز بیست ستون قرار داشت و هنگامی که دشمن قلعه را محاصره میکرد، آب این انبار، تکافوی هزار مرد ساکن قلعه را برای مدت یکسال مینمود]15.[ به قول ابن بلخی: »در آن ملک، هیچ قلعه ای از آن قدیمتر نیست و بر آن قلعه ، دره شکل زمین عمیقی بود که آب باران درو رفتی و از یک طرفش به صحرا افتادی. عضدالدوله بر آن طرف، بندی بست و آن زمین را به ساروج۲، سنگ و گچ حوضی ساخت که به هفده پایهی نردبان درو روند]«16.[
آب انبارهای قلعه ای به طرق مختلف تأمین آب میشدند که رایجترین آن، آب باران بود و برخی دیگر به وسیله قنات. اما در برخی جاها مانند قلعه ی حسامالملک کرمانشاه،» از یک حلقهی چاه که به وسیله چرخ چاه و گاومیش بالا آورده میشود، تأمین میگردید. آب را در آب انبار بزرگی ... انبار کرده و به وسیلهی تنبوشهگذاری به هر هفت حیاط برده میشود]«17.[ قدیمیترین ذکر آب انبار قلعه ای در یزد در عصر صفوی است که اشاره به آب انبار قلعه ی ﹸنه گنبد بر سر راه یزد به نایین شده است]18.[
در تمامی قلعه های اطراف یزد مانند رحمتآباد و اسدان، نمونه هایی از این آب انبارهای دیده میشود. این آب انبارها »بسیار ساده و اغلب به صورت حوضهایی سرپوشیدهاند. مخزن آنها نسبتاﹰ کوچک و عمیق است که به شکل چاهی مربع در قسمت مرکزی قلعه ساخته شدهاند. برخی از آنها به نحوی با مجموعه بناهای قلعه ترکیب شده که میتوان آب باران را که بر روی بامها و صحن قلعه روان میشود، جمعآوری و داخل آب انبار ذخیره کرد... معماری آب انبارهای داخل کاروانسراها را میتوان تأثیر گرفته از آب انبارهای قلعه ای دانست]«۷.[
۲‐۲‐۶‐ آب انبار کاروانسرایی/ رباط
این آب انبارها در درون کاروانسرا یا رباط ساخته شده و همانندی بسیاری با آب انبارهای قلعه ای دارد. بنابر موقعیت مکانی از آبهای باران، آب قنات یا آب چاه و یا چشمه بهره میبرند و »معمولاﹰ به صورت حوضهایی سرپوشیده، در میان حیاط و بر روی محورهای اصلی کاروانسرا ساخته شدهاند با مخازنی نسبتاﹰ کوچک و کم عمق.
روی طاق این مخازن کاملاﹰ مسطح است که از آن برای برای بارگیری کاروانها استفاده میشده است]«۸و۷.[
دشوارترین کار کاروانسرای میان راهی، تأمین آب آن است به نحوی که »برای پر کردن آب انبارهای تعدادی از کاروانسراهای میان راهی، گاهی آب را از فاصلهی بسیار دور میآورند که از آن جمله، جوی آب ۵۲ کیلومتری در ناحیهی حوض سلطان است]«19.[ به گفته یکی از کارشناسان »یکی از مسائل پر اهمیت در کاروانسراهای بیابانی، به خصوص در منطقهی کویری و حاشیهی آن تأمین آب و نگهداری آن میباشد. وجود یک آب انبار در داخل بنا به اهمیت آن میافزاید، ولی با وجود این تعداد بناهایی که آب انبار در خارج از بنا قرار گرفته و یا با سیستمهای آبرسانی از بیرون عمل میکنند، بیشتر است. در مواردی دیده شده که از طریق حفر قنات آن را از فاصله دور به محل هدایت کرده و در مواردی نیز با کشیدن کانال و زهکشی، آب را به داخل کاروانسرا آوردهاند]«20.[ دیگر راه آبرسانی، بهره گیری از پشت بام کاروانسراهاست که طوری ساخته میشد تا تمامی آبهای باران به سوی مخزن آب انبار هدایت شود.
نمونه های فراوانی از آب انبارهایی که داخل رباط ساخته شدهاند، در پیرامون شهر و استان یزد دیده میشود که از آن جمله رباط شاه عباسی گرد فرامرز و رباط چاهوک یزد است. رباط چاهوک یزد که به وسیلهی سید شمسالدین محمد در سدهی هشتم ساخته شده و آب فتحآباد و نعیمآباد که از طرف مهریز آمده، آن را مملو میکرده است]18.[ رباط انجیره را میرزا اسحاق بیک بایندُری ساخته و آب آن از چشمه آبی که در پایان کوه بوده، راهی ترتیب داده است تا آب آن به درون مخزن این آب انبار هدایت شود]18.[
رباط اشتران]18[ و رباط خان را حاجی محمد علی تاجر کاشانی ساکن یزد ساخته، »میگویند: اگر پر کنند، تا پنج سال کفایت عابرین را میدهد.« رباط عقدا را حاجی ابوالقاسم تاجر رشتی ساکن یزد در سدهی ۳۱ قمری ساخته است. رباط چاه نو را محمدخانوالی، حاکم یزد در سدهی ۳۱هجریقمری ساخته و آب آن از مزرعه نو در هشت فرسخی رباط تأمین میشود و یا رباط انجیرک را گویا بعدها حاجی محمد طاهر مجتهد ساخته، آب انباری به عمق سی و پنج پله است
»که از آب دم شیر آن تشنه نمیتواند به یک نفس سیر شود، چرا که سردی آب، دندان را صدمه میزند]«21.[
۲‐۲‐۷‐ آب انبار میان راهی
به سخنی دیگر آب انبارهای بیابانی و کاروانسرایی را هم میتوان آب انبارهای میان راهی دانست. اما اغلب بناهایی که پژوهشگران به این نام میشناسند، یا در کنار کاروانسراها و رباطها ساخته شدهاند مانند آب انبار کاروانسرا یا رباط شاه عباسی گرد فرامرز و رباط میبد (کلار میبد) و یا در کنار ساباط، مانند ساباط شمسآباد، ساباط نصرتآباد و حجتآباد]۹[ و برخی نیز مانند آب انبار حاجی حسین عطار در جاده قدیم یزد به تهران و آب انبار بُرسّه یا برسته در نزدیک تفت را میتوان نام برد]10.[
نیکو اندیشان برای مسافران خسته و تشنهی کویر که گرما امان آنها را میبرد، فضاهایی خنک و روحنواز، در کنار آب انبارها تدارک دیدهاند که هم جای آشامیدن و هم آرامیدن باشد. در کنار برخی از این آب انبارها اتاقها و کلاهفرنگیهایی بر روی آب انبار برای آسایش و نماز خواندن مسافرین ساخته شده است]۷.[
دربارهی آب انبارهای رباط پشت بام در زمان شاه عباس دوم صفوی آمده است که: »گفتند غدیر و مصانع در اطراف و جوانب بیشمار و آب آنها از غایت عذوبت (گوارایی) و صفا، ثانی آب فرات است]«18.[
در توصیف آب انبارهای میان راهی، در زیر آسمان کویر میخوانیم: »در راه کویر، هر چند فرسخ به چند فرسخ، گودالی کندهاند مثل حوض و گنبدی گلین روی آن، دو طرف گنبد هم با کف زمین دو تا سوراخ تعبیه کردهاند. باران که به در و دشت میزند، راه میافتد و بالاخره مقداری از آنها از این دو سوراخ به حوض میریزد و پر میشود.
گنبد هر حوض راهنمای مسافر]هم[ بوده است... خاصیت اصلی این گنبدها آن است که آب حوضها را در زیر سایهی خود نگاه میدارند و نمیگذارند با تابش آفتاب تبخیر شود و علاوه بر این آب در زیر گنبد خنک میماند. خاصه آنکه دو سوراخ اطراف گنبد هم، آب را از جریان هوا بینصیب نمیگذارند... در چهارصد کیلومتری راه یزد به طبس بیش از سی آب انبار کوچک و بزرگ دیدیم]«۲۲.[
حتی ]استخری[ در سدهی چهارم، نامی از چندین حوض بین راه یزد به طبس میبرد]23.[ ناصرخسرو هم در سفرنامهی خود اشاره به برخی آب انبارهای ما بین راه نایین به طبس دارد. این آب انبارها در تمامی مسیرهای استان یزد وجود دارد.
در راه یزد به تفت، آب انبار جنب باغ خان (ناصریه)، آب انبار زینآباد، آب انبار باد گز و در راه یزد به تهران آب انبار کلار میبد و حسنآباد و همچنین آب انبارهایی در راه یزد به کرمان و یزد به مشهد از این دسته هستند. این آب انبارها، معمولاﹰ مخازنی استوانهای و پوششی گنبدی دارند و محل قرارگیری آن طوری گزینش شده که آب باران جاری شده در دشتهای خشک به طرف آنها هدایت شود. در راه یزد به چک چک، دو آب انبار وجود دارد که به این طریق سیراب میشود]۹.[ آب انبارهای چسبیده به کاروانسرا و یا ساباط طوری ساخته شده که بتواند آب باران جاری شده بر پشت بامها و یا حیاط کاروانسرا را در خود جای دهد]۹.[
