بخشی از مقاله
چکیده
بحرین از مراکز علمی شیعه محسوب می شد و قدمت دیرینه داشت، بنابراین می توانست بخش مهمی از فرهنگ شیعه را در خود نگاه داشته باشد. بین علمای شیعه این ناحیه، با عراق و ایران مناسبات علمی و فرهنگی برقرار گردید که این امر موجب تحول فکری و علمی شد.مقاله حاضر درصدد است با روش توصیفی تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای علومی را که علمای بحرینی موجب تکامل و نشر آن شدند معرفی و چگونگی این فرآیند را بررسی نماید. پیامد این مناسبات این بود که دانشمندان بحرینی به تکمیل آرا و اندیشه های مکتب فقهی، کلامی و عرفانی حله و نجف پرداخته و آن میراث فکری و کتب شیعه را به مشهد، شیراز، اصفهان عصر صفوی و حیدرآباد هند منتقل کردند. بر این اساس در قرون یازدهم تا چهاردهم هجری تعداد علمای ملقب به قطیفی، احسائی و بحرانی فراوان بود.
مقدمه
با توجه به این که بحرین از مراکز علمی تاریخی شیعه بوده بنابراین میراث فرهنگی مکتوب شیعه را در خود نگاه داشته و علمای برجسته ای را از قرون نخستین هجری پرورش داده است. علمایی که در علوم فقه، حدیث، تفسیر، کلام و ... سرآمد بودند. هنگامی که این عالمان با عراق و ایران ارتباط علمی فرهنگی برقرار کردند به تحول علمی فکری دست یافتند و موفق شدند علوم و معارف دینی را در جهان اسلام نشر دهند. با روی کار آمدن دولت شیعی صفوی و شکل گیری نهضت علمی در ایران، از علمای بحرینی دعوت شد که به ایران بیایند و عالمان ایرانی در پی کتب اصیل شیعه به بحرین می رفتند و این گونه شد که تعاملات علمی مذهبی میان ایران و بحرین شکل گرفت و ادامه یافت.
از جمله شهرهایی که علمای بحرینی مهاجرت کردند و در آنجا به گسترش علوم دینی، تحصیل، تدریس و تربیت شاگردان پرداختند می توان به اصفهان، شیراز، حیدر آباد هند و به طور کلی جنوب ایران اشاره کرد. علمای بحرینی در این شهرها نزد علمای برجسته شیعه تحصیل می کردند، اجازه روایت کسب می کردند و به منصب قضاوت، امامت جمعه و جماعت می رسیدند. ضمن این که حلقه درس یا مدارسی تشکیل داده و طلاب از این مجالس علمی استقبال می کردند.
گاهی هم طلاب علوم دینی فتاوای استادان بحرینی خود را در کتبی تدوین نموده و منتشر می کردند. باید اشاره کرد که بنیانگذار نشر علم حدیث در دارالعلم شیراز یک عالم بحرینی به نام سید ماجد بن سید هاشم عریضی صادقی بحرانی بوده که فیض کاشانی نیز نزد وی تلمذ کرده است. به این شکل علمای بحرینی به تکمیل اندیشه های مکتب فقهی و کلامی حله و نجف پرداخته و آن میراث فکری و کتب شیعه را به مشهد، شیراز، اصفهان عصر صفوی و حیدر آباد هند منتقل کردند.
1 جغرافیای تاریخی بحرین
شرق سرزمین وسیع بحرین به آب های کرانه غربی خلیج فارس، غربش به یمامه، شمال آن به بصره و جنوب آن متصل به عمان بود، پایتخت بحرینهَجَر و اهالی آن از قبیله عبدالقیس بودند. از جمله شهرهای بحرین،اَحساء،قَطیف،بیشَه،زارَه وخَطّ را می توان نام برد. - حمیری، - 82 :1362
2 ورود اسلام و مکتب تشیع به بحرین
پیشینه آشنایی مردم بحرین با اسلام به پیش از هجرت پیامبر »ص« برمی گردد. در آن هنگام دو نفر از بزرگان قبیله عبدالقیس در یک سفر تجاری به مکه آمدند. از آنجا که سخنانی در مورد پیامبر مکی شنیده بودند، از احوال ایشان جویا شدند. ملاقات آنان با حضرت رسول، به پذیرش اسلام انجامید و پس از بازگشت آنان به بحرین و انتقال دیده ها و شنیده هایشان، رئیس قبیله عبدالقیس هم اسلام آورد. هنگامی که رسول اکرم »ص«، به پادشاهان اطراف نامه ارسال کردند، در نامه ای توسط علاء حضرمی، حاکم بحرین، منذر بن ساوی را، به دین اسلام دعوت نمودند و منذر و اعراب منطقه این دعوت را پذیرفتند.
در بحث گسترش فرهنگی اسلام در بحرین، ابتدا باید به عبارتی منقول از ابن عباس اشاره کرد که در روایتی، منزلت مسجد عبدالقیس در جواثای بحرین را پس از مسجد رسول اکرم »ص« قرار داده است. ابن سعد تعدادی از بحرینیان را به عنوان صحابه نام برده است که در وفود اهل بحرین به جانب مدینه شرکت داشته اند. در منابع از قرن 3 ق 9 /م به بعد نام بعضی علمای بحرینی دیده می شود که در آن بین کسانی چون محمد بن معمر، عباس بن یزید و زکریا بن عطیه قابل توجه اند. - موسوی بجنوردی، 73 :1383 و - 74 بذر تشیع در این سرزمین توسط ابان بن سعید بن العاص که از یاران علی بن ابی طالب »ع« بود و به نمایندگی از رسول اکرم به بحرین فرستاده شده بود، افشانده شد. در دوره حکومت حضرت علی »ع« تشیع در این خطه پیشرفت قابل توجهی کرد.
3 بحرین: مرکز علمی جهان اسلام و تشیع
بحرین از دیر زمان تا کنون از حوزه های اصلی تشیع بوده و علمای مطرحی منسوب به بحرین و قرای آن در فهرست علمای شیعه می باشند. - جعفریان، - 135 :1387 بهترین شاهد همین است که بعضی از کهن ترین نسخه های آثار شیعه در همین خطه حفظ شده است. - جعفریان، - 16 :1387
4 فعالیت های علمی علمای بحرینی در قطیف و أحساء
قطیف و احساء به عنوان دو شهر از بحرین کهن، از قدیمی ترین مناطق شیعه نشین در قسمت شرقی جزیره العرب هستند. ساکنان این مناطق به طور عمده از قبیله عبدالقیس بوده و مذهب شیعه دارند. - جعفریان، - 425 :1389 از دیر زمان علمای مطرحی از این دیار در بین علمای شیعه بوده اند. پیشرفت فکری و علمی شیعیان این ناحیه، پس از ارتباطی که با عراق و ایران از قرن دهم به بعد ایجاد کردند، بسیار بیشتر شد. به خصوص در قرن سیزدهم، تعداد علمای ملقب به قطیفی و احسائی فراوان بود. در قطیف شیخ محمد بن نمر مدارسی تاسیس کرد و شاگردان فراوانی تربیت نمود که از آنان می توان به شیخ منصور اشاره کرد که ملک ابن سعود وی و پسرش را به جرم آن که اجازه تاسیس مدرسه خواسته بودند، زندانی کرد.
شیخ رضوان العجیان، شیخ حسین القدیحی، شیخ ظاهر البدر، شیخ جعفر بن شیخ محمد صالح، شیخ محسن العرب، سایر شاگردان شیخ منصور بودند. شیخ علی بلادی مولف کتاب »انوار البدرین« که آن را در شرح حال علمای این بلاد نوشته است، مدرسه ای داشت که تعداد فراوانی عالم دینی تربیت کرد. از جمله آنان شیخ عبداالله المعتوق بود. خود وی مدرسه ای در »تاروت« داشت که به تربیت علمای دینی می پرداخت.
