دانلود مقاله بررسی ساختار و صفحهآرایی صفحات افتتاح نسخ قرآن مجید از قرن پنجم تا دوازدهم هجری

بخشی از مقاله

مقدمه

از دیرباز مفاهیم مذهبی هریک از ادیان، متناسب با آموزههایشان در قالبهای بیانی گوناگون از جمله هنر منتقل شدهاند. اسلام نیز بهعنوان آخرین و کاملترین دین از وجه هنری برخوردار بوده و انواع هنرها را در بطن خود گسترش داده است. یقینﴽ خاستگاه و ماهیت هنراسلامی متأثر از تفکرات و تعالیم اسلام بهویژه محتوا و حقایق قرآن کریم شکل گرفته است. سرآغاز شکوفایی هنر

ﻭ اندیشه اسلامی در ایران را میتوان سدههای چهارم و پنجم هجری دانست. این دوره منشأ تحول علوم و هنرهایی است که بعدها به کمال مطلوب خود میرسند.

علاوه بر تقدس متن و محتوای قرآن، اهمیت به زیبایی ظاهر آن نیز در دستور کار مسلمانان قرار گرفت و بهترین هنرمندان و عالیترین هنرها در خدمت آراستگی صفحات

ﻭ کتابت آیات آن درآمدند. در تعاملی که هنر و قرآن با یکدیگر داشتند بستر گسترش و تحول هنرهایی چون خوشنویسی، تذهیب، تجلید، و صفحهآرایی فراهم شد. در این میان صفحات افتتاح، بهعلت آنکه محل ورود به متن مقدس و هدایتگر چشم مخاطب به دیگر اوراق مصحف شریف بودند، ظریفترین و قابل تأملترین تزیینات و صفحهبندیها را به خود اختصاص دادند و بدین ترتیب بر اعتبار و منزلت قرآن کریم تأکید نمودند.

کاتبان قرآن علاوه بر خوشنویسی در نظم بخشیدن و سامان دادن به اجزا و عناصر اوراق نیز سهم داشتند و از این رهگذر پایههای صفحهآرایی معاصر را پیریختند. جهت بررسی اصول صفحهآرایی و تحلیل ساختاری صفحات افتتاح قرآنهای منتخب هشت سده، به تطبیق اندازه

ﻭ ابعاد، حاشیه و متن، فواصل و تناسبات و... پرداخته میشود تا وجوه هنری و نظام ساختاری این اوراق مورد مطالعه قرار گیرد و در نتیجه به پرسشهای زیر پاسخ داده شود:

۱. ویژگیهای صفحهآرایی اوراق افتتاح نسخ قرآن مربوط به سدههای ۵ تا ۲۱ هجری چیست؟
۲.آیا اصول صفحهآرایی صفحات افتتاح درقرآنهای مربوط به سدههای۵ الی ۲۱ هجری تداوم یافته است؟ هدف از نگارش این مقاله معرفی نفایس و شاهکارهای قرآنی و آشنایی بیشتر با آثاری است که در اعتلای فرهنگ و هنر اسلامی نقشی والا و ماندگار دارند. شناسایی ارزشهای بصری این آثار و یافتن میزان تأثیر و تاثرات و نوآوریهای بهکاررفته در صفحهآرایی قرآنهای هر دوره اهمیت دادن به هنری است که با قرآن پیوند دارد و در جهت ترویج کلام الهی متبلور شده است. ضرورت انجام چنین پژوهشی شناسایی ویژگیهای صفحهآرایی سنتی و استفاده از قابلیتهای آن در هنر امروزاست.

روش تحقیق

این مقاله بهروش تحقیق توصیفی تحلیلی انجام شده و اطلاعات لازم با استفاده از منابع کتابخانهای و مشاهده آثار جمعآوری شده است. تحقیق در بستر تاریخی و از طریق مقایسه صورت گرفته است و تطبیق طولی محسوب میگردد. نمونهگیری از آثار انتخابی بوده و از هشت نسخه قرآن نفیس در دسترس استفاده شده است. همهنمونهها قرآنهای ایرانی هستند که در موزههای داخلی نگهداری میشوند.

پیشینه تحقیق

کامران افشار مهاجر در راستای تحصیلات و تجربیات حرفهای خود مطالعات زیادی در زمینه صفحهآرایی انجام داده است. یکی از پژوهشهای وی مقالهای تحت عنوان »تأثیر صفحهآرایی قرآنهای خطی بر گرافیک معاصر« (۰۸۳۱) است، که در آن به تحولات خوشنویسی و تذهیب و صفحهآرایی قرآنهای خطی میپردازد و بر لزوم

تصویر١. ایجاد اندازههای طلایی. مأخذ: آیت اللهی، ١٣٨٢: ١٩٦

تصویر٢.رسممستطیل وگسترشآن.مأخذ:بوزجانی،١٣٦٩:١٢٥.

کاربردی کردن دستاوردهای صفحهآرایی گذشته در گرافیک معاصر تأکید میکند. او همچنین کتابی با نام »پایه و اصول صفحهآرایی« (۳۸۳۱) منتشر کرده است. سیدمحمد حسین مرعشی ترجمهای از مقاله فرانسوا دروش۱ با نام »سطراندازی و صفحهآرایی« (۳۸۳۱) به چاﭖ رسانیده که در آن تناسبات سطور نسخههای اسلامیعربی بررسی شده است. در این پژوهش، اشاراتی مختصر به چند قرآن خطی موجود در موزههای غربی شده است.»بررسی اصول صفحهآرایی قرآنهای دوره ایلخانی« (۷۸۳۱) نام پژوهشی است بهکوشش سامره کاظمی که در آن ساختار و تناسبات قرآنهای دوره ایلخانی مورد مطالعه قرار گرفته و همچنین عناصر و تزیینات بهکاررفته در صفحات قرآنهای این دوره توصیف شده است. در بررسیهای انجامشده درباره موضوع مورد بحث، کمبود منبعی که سیر تاریخی گسترده و جامع تری را دربرگیرد و به چگونگی شکل گیری تناسبات و صفحهآرایی نسخ قرآن مجید در ایران بپردازد احساس میشد، ضمن اینکه پژوهش حاضر با رویکرد تحلیل گرافیکی آثار انجام میپذیرد و مشخصﴽ صفحات افتتاح قرآنها را دربرمیگیرد.

تعاریف و مبانی نظری تحقیق کتابآرایی: به تمامی هنرهایی اطلاق میشود که به آرایش

ﻭ تزیین کتاب میپردازند و این آراستگی میتواند شامل هنرهای مختلف باشد (مایل هروی،۲۷۳۱: ۶۱). در فرهنگ
ﻭ هنر ایرانی هرکدام از شاخههای کتابآرایی به تخصص

ﻭ مهارتی ویژه نیاز داشته است که هنرمندان نسخهآرا بدان همت گماشته و آثاری بیمانند از جمله قرآنهای نفیس را خلق کردهاند. صفحهآرایی قرآنهای خطی یکی از مهمترین تخصصهای هنر کتابآرایی است که در این پژوهش به آن میپردازیم.

صفحهآرایی: شاخهای از ارتباط تصویری است که موضوع آن ایجاد روابط مناسب و زیباشناسانه در صفحه، بین عناصر نوشتاری و تصویری و فضاهای خالی است و پیشینه آن به گذشتههای بسیار دور باز میگردد، یعنی زمانی که سومریها بر لوح گلی مفاهیم مرتبط به یکدیگر و ادامه داری را مینوشتند.علاوه بر خوشنویسی و تذهیب، که دو عامل بصری مهم در صفحهآرایی قرآنهای خطی

تصویر٣. مستطیلهای ایستا و پویا. مأخذ: Ghyka,1977:128

است، حضور نوعی کارگردانی و مدیریت هنری در تولید این قرآنها محسوس است که اهمیت آن از یکیک اجزای بصری صفحه و مهارتی که در طراحی آنها به کار رفته بیشتر است. قرآنهای خطی نخست توسط هنرمند با تجربهای که در نگارگری و یا خوشنویسی و یا هر دو تخصص و مهارت داشته طراحی کلی میشده است و در آن مرحله هنرمند مواردی مانند فاصله سطرهای متن از یکدیگر، طول سطرها، قطع قرآن و یا فاصله سطح اشغالشده توسط متن هر صفحه از حاشیهها، ابعاد سرسورهها و... را تعیین میکرده است. سپس بر اساس این انتخابها ابزار سادهای به نام مسطر۲ یا مسطره ساخته میشده که وظیفه »صفحه ماکت« یا »گرید«۳ امروزی را انجام میداده است(افشار مهاجر،۳۸۳۱:۰۲). مسطره وسیلهای چوبی یا مقوایی بود که در اندازههای مختلف و متناسب با قطع کتابها ساخته میشد. این وسیله بهشکل مربع مستطیلیشکل بود که یک روی آن با نخهای ابریشمی در جهت طول و عرض جدولبندی میشد. کاتب این وسیله را در زیر صفحات کاغذ مورد نظر قرار میداد و با اندک فشاری روی کاغذ اثر نخهای جدولبندیشده مسطره به صورت خطوط نامرئی به صفحات کاغذ منتقل میشد(ریاضی،۹۷۳۱:۴۴).

نسبت طلایی: تناسبات مفهومی ریاضی است که در هنرهای تجسمی عامل ایجاد رابطهای مناسب میان اجزا با

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

1.Francois Deroche

.2 واﮊه مسطره به معنی »خط کش« و »مسطر« به معنی کاغذ خطکشیشده (دارای سطر) آمده است (معین، ۲۶۳۱:

۱۱۱۴).
3. Grid
۵۲

شماره۱۳پاییز۳۹

بررسی ساختار و صفحهآرایی صفحات افتتاح نسخ قرآن مجید از قرن پنجم تا دوازدهم هجری

1. Dynamic Rectangle 2. J. Hambidge

تصویر٤. صفحات افتتاح قرآن سده پنجم، مأخذ: نگارندگان

یکدیگر و با کل اثر است. اهمیت تناسبات ایجاد زیبایی بصری از طریق نظم بین اجزاست. تقریبﴽ بیشتر آثار هنر اسلامی بر اساس نوعی تناسب به وجود آمدهاند. معروفترین و پرکاربردترین آنها شیوهای است که مصریان باستان ابداع کردهاند و به نسبت طلایی مشهور شده است. نسبت طلایی از طریق برگردان کردن قطر نصف مربع روی امتداد ضلع آن به دست میآید که مستطیل ایجاد شده را اصطلاحﴽ مستطیل طلایی میگویند (آیتاللهی،۳۶۳۱: ۲۱۱). به عبارتی دیگر،نسبت طلایی در ریاضیات و هنر هنگامی است که نسبت بخش بزرگتر به بخش کوچکتر برابر با نسبت کل به بخش بزرگترباشد(حسینی راد،۲۸۳۱:۲۷).برای نمونه، نحوه تقسیم پارهخط الف-ب به دو بخش طلایی چنین است که از نقطهالف بهاندازه نصف الف-ب عمودی برمیافرازیم، سپس از نقطه ج (رأس این عمود) به نقطه ب وصل میکنیم و با انتخاب نقطه ج بهمنزله مرکز دایره فاصله ب-م را روی خط الف-ب برگردان میکنیم تا نقطهد به دست آید. بنابراین چنین به دست میآید در این معادله اگر الف برابر با واحد ۱ باشد، د ب برابر با ۸۱۶/۱ میگردد (آیتاللهی، ۲۸۳۱: ۳۸۱-۰۸۱).

نسبت طلایی در تمام طبیعت وجود دارد و چشم انسان ناخودآگاه آنچه را که بر این اندازهها استوار باشد زیبا و متناسب مییابد. به همین دلیل در اثر هنری نیز این اندازهها میتوانند بهترین تأثیر و جذبه را بر بیننده بگذارند (همان). مستطیلهای متوالی: اگر قطر مربعی را بهکمک پرگار روی امتداد دو ضلع موازی آن بیفکنیم، و سپس از این محل خطی بهموازات دو ضلع دیگر مربع بیافزاییم، مستطیلی ساخته میشود که اگر ضلع کوچکتر آن (ضلع اصلی که ضلع مربع شاخص است) برابر با یک »واحد« باشدضلع بزرگتر آن برابر با قطر مربع یعنی برابر با ۲۴۱۴/۱ است. این مستطیل را بهنام مستطیل میشناسند.این مستطیل ویژگیهای خاص خود را دارد. برای مثال، قطر آن برابراست با و قطر مستطیل برابر است با و قطر مستطیل

برابر است با مستطیل و الی آخر. نسبت طول به

تصویر٥. ترکیببندی، حواشی و نسبتهای ابعاد قرآن سده پنجم. مأخذ: همان

عرض مستطیل برابر است با ۴/۱. این نسبت از دوران باستان شناخته شده است و بهطور مکرر در آثار هنری، خصوصﴽ در هنرهای تجسمی و معماری دوره رنسانس، به کار رفته است (تصویر ۲). مستطیلهای (۲۴۱۴/۱)، (۱۲۳۷/۱)، (۰/۲)و (۱۶۳۲/۲) و همچنین مستطیل (۵۹۴۴/۲) بهنام مستطیلهای متوالی، مستطیلهای طلایی و »مستطیلهای دینامیک۱« نامیده میشوند. در میان این مستطیلهای مختلف،مستطیل با نسبتهای ۸۱۶/۱ به ۱ طلاییترین مستطیل است، زیرا نسبت طول به عرض آن با دیگر نسبتهای طلایی، نسبتهای موجود در طبیعت و نسبتهای موجود در اعضای بدن انسان مطابقت دارد (همان:۹۹۱-۴۸۱).

مستطیل پویا و ایستا: بهمنظور نشان دادن مفهوم تقارن پویا، هامبیج۲ نشان داد که سادهترین سطوح قابل اندازهگیری و قابل مقایسه مستطیل را میتوان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

۱.مستطیل ایستا: تناسباتی که با تناسبات طلایی مطابقت ندارند اما با تناسبات اعداد صحیح مطابقاند مانند و ۲.مستطیل پویا: تناسباتی که خارج قسمت آنها اعداد گنگ باشد را تناسبات پویا و کادر آنها را مستطیل پویا میگویند مانند و و (تصویر۳).

با ترسیم یک قطر از مستطیل انتخاب شده و امتداد یکی از دو رأس باقیمانده بهصورت عمودی، میتوان سطوح را به یک مستطیل دوجانبه تقسیم کرد و سپس اتصالات موازی با راستای طولی و عمود بر رئوس را رسم کرد. این روند بهصورت خودکار سطوحی را به وجود میآورد که از نظر تناسبات با مستطیل اولیه مرتبط است(.(Ghyka,1977:126

بررسی صفحهآرایی قرآنهای منتخب

جهت جلوگیری از اطاله سخن، از میان تعداد ۰۵۱ نسخه قرآن مطالعهشده، یک نمونه قرآن شاخص و نفیس از هر سده بهعنوان مورد پژوهش انتخاب شده است و مورد تجزیه وتحلیل قرار میگیرد.

تصویر٦. صفحات افتتاح قرآن سده ششم. مأخذ: همان

تجزیه و تحلیل قرآن منتخب مربوط به سده پنجم

یکی از نسخههای نفیس قرآن به خط پیرآموز، هنرمند گمنام، در یکی از سالهای قرن پنجم هجری، روی کاغذ بغدادی، حاشیه خانبالغ، در اندازه ۱۳×۱۲ سانتیمتر، در کتابخانه کاخ گلستان تهران نگهداری میشود. تصویر شامل سوره فاتحه و آغاز سوره بقره در دو صفحه که بعدها آن را مذهب کردهاند. کلماتی که بر اثر بریده شدن حاشیه صفحات از بین رفتهاند از نسخه قرآنی ۱۹۲۴ موزه ملی ایران، متعلق به سده ششم هجری و به خط نسخ، جایگزین شدهاند(تصویر۴).

تقسیمبندی صفحات شامل کتیبه پیشانی با تاجی بلند و مذهب است که چند شرفه ظریف از اطراف آن سر برآورده و به بیرون از کادر هدایت شدهاند. دو کتیبه مشابه با سر سوره در اوراق راست نقشی تزیینی و موزون دارند. این کتیبه در ذیل صفحه چپ نیز دیده میشود. کتیبه مرکزی که آیات قرآن را در خود جای داده است در صفحه راست یازده و صفحه چپ چهارده سطر نوشتار را شامل میشود. جدولکشیهای رنگین با ضخامتهای متفاوت قاب تزیینات را دربرگرفته است. حاشیه داخلی از سه جهت در صفحه حضور دارد و بیشترین وسعت سطح به حاشیه مقابل عطف c و کمترین آن به عطف a اختصاص یافته است. نسبت ابعاد قرآن که از تقسیم طول((x بر عرض (y) به دست آمده نسبت ابعاد صفحه = ) عددی معادل ۴/۱ است که در ارتباط با تناسبات قرار میگیرد (۴/۱= = ) در محاسبه نسبت ابعاد قاب تزیین نیزاز همین فرمول استفاده کرده و به عدد ۸/۱ دست یافتیم ( ۸/۱ = ؛ تصویر۵). با توجه به بررسیها، ابعاد قطع قرآن بهعلت پیروی از تقسیمات مستطیل پویا، طلایی و ابعاد قاب تزیینات غیر از آن است.

تجزیه و تحلیل قرآن منتخب مربوط به سده ششم

قرآن نفیس به خط نسخ قدیمی، هنرمند گمنام، در یکی از سالهای قرن ششم هجری قمری، کاغذ سمرقندی، ۹۱×۷۲ سانتی متر، کتابخانه کاخ گلستان(تصویر۴). آیات قرآن درون کادر مستطیل شکل مرکزی به تعداد ۰۱سطر قرار گرفته اند. به نظر میرسد کاتب سعی داشته تا طول

تصویر٧. ترکیببندی، حواشی و نسبت ابعاد قرآن سده ششم مأخذ: همان

سطور را یکسان کند چرا که فواصل نامتعارفی در میان برخی کلمات وجود دارد.