بخشی از مقاله
چکیده
بررسی و مطالعه سیر شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی بدون بحث و پژوهش درباره چگونگی پیدایش و مسأله آشنایی مسلمانان با کتابت و امر نگارش ناقص خواهد بود. بحث از تاریخ کتابت نزد مسلمانان ، جدا از تاریخ کتابت و حفظ قرآن نبوده و بخش بزرگی از این بحث ، با قرآن کریم به طور مستقیم یا غیرمستقیم ارتباط می یابد . مجموعه ای از اطلاعات پراکنده در دست است که نشان می دهد عرب جاهلی ، فی الجمله از امر نگارش اطلاع داشته است ولی زندگی بدوی به گونه ای نبود که امر کتابت را بر قوم عرب محتوم نماید. فرهنگ غالب در آن عهد شفاهی بود که به صورت شعر و داستانهای حماسی سینه به سینه نقل می شد که این سنت به دوران اسلامی هم رسید.
با ظهور پیامبر اکرم - ص - و نزول قرآن کریم که در آن از اهمیت علم و دانش و برتری عالم نسبت به سایر اقشار اشاره شده ، امر کتابت و نگارش در سرلوحه کارها قرار می گیرد و احادیثی که از پیامبر اکرم - ص - در خصوص اهمیت علم و دانش و امر کتابت و نگارش به جا مانده به این امر اشاره دارد. نمونه اعلائی از اعتنای خاص پیامبر اکرم - ص - به سوا آموزی و کتابت مربوط به غزوه بدر است . در این غزوه شماری از مشرکان به دست مسلمانان اسیر شدند و پیامبر اکرم - ص - شرط فرمود که هرگاه یکی از مشرکان ، ده تن از مسلمانان را سواد خواندن و نوشتن بیاموزد آزاد خواهد شد. در این پژوهش، با استفاده از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی در جستجوی پاسخ این پرسش است که پیامبر اکرم - ص - چه نقشی در امر کتابت و نگارش و به تبع آن رشد و شکوفایی تمدن اسلامی داشته است ؟
مقدمه
تمدن اسلامی از دیدگاه دانشمندان بارها از زوایای گوناگون مورد توجه و پژوهش قرار گرفته است، چرا که این تمدن بزرگ ترین نظام علمی را پروراند و شخصیت های بزرگ را در حوزههای گوناگون علمی به جهان عرضه نمود. ولی آنچه مورد غفلت و بی مهری واقع شده نقش اساسی پیامبر اکرم - ص - در پایه گذاری و تاسیس این تمدن عظیم است در حالیکه دوره طلایی اسلام، از نظر تحقق ایده آل ها و تبلور ارزش های آن، در زمان حیات پیامبر اکرم - ص - و استقرار دین اسلام در مدینه بود.
هجرت پیامبر اکرم - ص - از مکه به مدینه آغاز تمدن و شهرنشینی بزرگ اسلامی است و این مهاجرت به لحاظ اهمیت به عنوان مبدا تاریخ تمدن اسلام برگزیده می شود. دکتر حسین نصر در زمینه رشد و بالندگی تمدن اسلامی معتقد است:»تنها بعد از استحکام جامعه اسلامی و مجسم وملموس شدن آثاروحی بود که علم وادب و فلسفه به اوج کمال خود رسید - .…نصر، - 1:1384 تمدن اسلامی با بهره گیری از برخی اقدامات پیامبر اکرم - ص - در طی مراحل کمال و پختگی به درجه ای رسید که قرن چهارم هجری را عصر نوزایی اسلام نامیده اند.
لذا درخت تمدن اسلامی که به دست پیامبر اکرم - ص - کاشته می شود بعد از گذشت زمان و تغذیه مناسب به بار می نشیند و میوه های آن در زمینه فرهنگ و هنر و علوم عقلی ، شرعی و ادبی آشکار می شود. در بررسی رشد و شکوفایی تمدن اسلامی، به رشد تمدن اسلامی از جهات گوناگون و دورههای مختلف تاریخی پرداخته شده ولی متاسفانه به نقش پیامبر اکرم - ص - به عنوان پایه گذار و موسسه این تمدن کمتر مورد توجه قرار گرفته، است به همکار به نقش پیامبر اکرم - ص - در ایجاد و اعتلای تمدن بشری خواهیم پرداخت.
عربستان قبل از ظهور پیامبر اکرم - ص -
اینکه اعراب قبل از اسلام دارای تمدن بودند یا نه،»گوستالوبون« از بررسی های خود درباره اوضاع عرب جاهلی نتیجه گرفته آنان قرن ها صاحب تمدن بودند و برای اثبات نظر خود بر داشتن زبان، ایجاد در روابط با ملل پیشرفته و ساختمانهای شگفت انگیز یمن تکیه کرده است: - گوستالوبون، :1358 ص - 102-78 جای تردید نیست که نقاط مختلف عربستان دارای تمدن بوده است ولی دلیل های گوستالوبون نمی تواند گواه وجود تمدن در تمام نقاط عربستان باشد.
درست است که زبان از آثار تمدن می باشد ولی زبان عربی یک زبان مستقل از زبانهای عبرانی، سریانی، آشوری، کلدانی نمی باشد و اینکه تمام نقاط عربستان روابط تجاری نداشتند و برخی نقاط از این روابط بی بهره بودند و از طرفی هم روابط دو منطقه حکومت نشین حجاز - حیره- غسان - با ایران و روم گواه تمدن آنان نیست، چرا که همه این حکومت هاحنبه دست نشاندگی داشته اند. امیر مومنان علی بن ابیطالب علیه السلام در خصوص اوضاع عرب قبل از اسلام می فرمایند: خداوند محمد - ص - را بیم دهنده جهانیان و امین وحی و کتاب خود، مبعوث کرد و شما گروه عرب در بدترین آیین و بدترین جاها به سر میبردید.
در میان سنگلاخ ها و مارهای کر - که از هیچ صدای نمی رمیدند - اقامت داشتید. آب های لجن را می آشامیدید غذاهای خشن - مانند هسته خرما و سوسمار می خوردید - خون یکدیگر را می ریختید و از خویشاوندان دوری می کردید، بت ها در میان شما سراپا بودند، از گناهان اجتناب نمیکردید - نهج البلاغه، خطبه - 26 قبل از ظهور اسلام و دعوت پیامبر اکرم - ص - یکتا پرستی مردم عربستان بت های گوناگون و برخی مظاهر طبیعت مانند ماه و خورشید را پرستش می کردند.
حضرت علی علیه السلام درباره مذهب آن دوره در نهج البلاغه می فرمایند:» مردم آن روز دارای مظاهر گوناگون و بدعت های مختلف و طوایف متفرق بودند گروهی خداوند را به خلقش تشبیه می کردند - و برای او اعضا قائل بودند - و برخی در اسم او تصرف می کردند - مانند بت پرستان که»لات« را از االله و »عزی« را از عزیز گرفته بودند - و جمعی به غیراو اشاره می کردند، خداوند آنان را از طریق رسول اکرم هدایت کرد و به معارف و الهی آشنا ساخت. - «نهج البلاغه، خطبه - 1
کتابت و سواد خواندن و نوشتن اساسی ترین ارکان تمدن بوده و نقش اساسی در رشد و شکوفایی فرهنگ و تمدن دارد در حالی که مردم عربستان از این رکن بی بهره بودند. به طوری که مردم حجاز راامّ»ی« می خواندند.امّ»ی«به معنای درس نخوانده است.یعنی یک فرد به همان حالتی که از مادر زاییده شده است؛ باقی بماند.در زمان ظهور اسلام، در میان قریش فقط 17 نفر توانایی خواندن و نوشتن داشتند. در مدینه در میان دو گروه اوس وخزرج فقط11 نفر دارای چنین کمالی بودند.
عوامل موثر در ایجاد، رشد و شکوفایی تمدن
در ایجاد و رشد یک تمدن، عوامل و عناصر گوناگون دخالت دارند. به نظر ویل دورانت پس از تحقق شهرنشینی و استقرار نظم اجتماعی، چهار رکن اصلی تمدن از جمله پیش بینی و احتیاط امور اقتصادی، سازمان سیاسی، سنن اخلاقی و کوشش در راه معرفت و هنر نقش دارند. - ویل دورانت، - 3: 1381 ابن خلدون برای ایجاد تمدن عامل دولت، دین، اخلاق ،کار ،صنعت ،جمعیت و ثروت را موثر می دانند - رادمنش، - 17 :1357 با بررسی آراء و نظریات گوناگون، میتوان به عناصری از جمله امنیت و آرامش، همبستگی ملی، همکاری و تعاون، اخلاق، تحمل و بردباری، حفظ وحدت و یکپارچگی، دین و رفاه نسبی در پیدایش رشد و شکوفایی تمدن اشاره نمود. - ولایتی، - 33-34 :1382
نقش پیامبر اکرم - ص - در پیدایش تمدن اسلامی
با بررسی عوامل دخیل در پیدایش تمدن، میتوان نتیجه گرفت که پیامبر اکرم - ص - در پیدایش و شکوفایی تمدن اسلامی نقش اساسی دارند. چرا که تمدن اسلامی با تشکیل حکومت در مدینه پا گرفت و همه مورخان و محققان، آغاز تمدن اسلامی هجرت پیامبر اکرم - ص - از مکه به مدینه میدانند. دلیل این آغاز را برنامه عملی پیامبر - ص - در تشکیل حکومت مبتنی بر آموزههای قرآنی دانسته اند که در اوج این تمدن تا پایان قرن چهارم هجری است.
