بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که معماري بومی در خدمت نوعی ویژه از زندگی در اصل به کشت و کار مرتبط است درمیآید، لذا به گونه اي صمیمانه و محرم به محیط خود وابسته می باشد. در معماري بومی مازندران هر جزئی عضوي از یک کل منسجم و پایدار است که در تعامل با هم ایفاي نقش می کنند. در معماري بومی و سنتی مازندران از تزئینات وابسته به معماري فراوانی استفاده شده است. این تزئینات با توجه وضعیت جغرافیایی و اقلیمی منطقه جایگاه متنوعند و بر حسب کاربرد مصالح به دو دسته کلی تقسیم می شوند: تزئینات وابسته به معماري مبتنی به مصالح چوبی، طرح و تزئینات وابسته به معماري مبتنی بر مصالح غیر بومی، ولی آنچه در 90 درصد ابنیه مازندران ]بیشتر مذهبی و مسکونی[ مشترك است استفاده از عنصر اصلی چوب به عنوان اسکلت و ساختار، عنصر تزیینی و حتی دیوارهاي جدا کننده و باربر می باشد.
تنوع این عنصر و فراوانی آن همواره موجب استفاده گسترده از آن در سازه هاي معماري شده است. در این مقاله قصد بر آن است به معرفی معماري بومی مازندران و نقش هنرهاي چوبی و تزیینی در احیا و معرفی این فرهنگ بومی بپردازیم. کاربرد چوب در معماري بومی و اینکه چگونه عنصر چوب باعث هویت بخشی معماري بومی تبرستان می شود بررسی شود. براي شناساندن هنرهاي صناعی و تزئینی خود تبرستان به خصوص عنصر چوب که به نوبه خود از هویت خاصی در استان برخوردار است و کاربرد آن در معماري بومی که باعث شاخص شدن و شناساندن این معماري میشود.
کلمات کلیدي: معماري بومی، چوب، هنرهاي چوبی، معماري، مازندران.
.1 مقدمه
معماري از جمله هنرهاي کهن بشري است که شاید بیش از هر هنر دیگري خود را با عناصر بومی و منطقه اي هماهنگ ساخته است. از این رو در هر گوشه از این کره خاکی که پا می نهیم با بناهایی روبرو می شویم که هر یک متناسب با اقلیم آن منطقه ساخته شده اند. اما نکته جالب توجه آن است که آنچه معماري هر منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد، تنها شرایط اقلیمی نیست، بلکه آداب و رسوم و باورها و اعتقادات خاص هر منطقه نیز بر معماري آن تأثیر بسیار دارند - رفیعی، . - 1393
انسان در گذشته مجبور بود ساختمان را به گونه اي بنا نهد که نه تنها بیشترین سازگاري را با شرایط آب و هوایی داشته باشد بلکه بهترین نحو از عوامل و عناصر آب و هوایی مفید، در جهت تأمین آسایش، در ساختمان استفاده نماید. به همین جهت ساختمان هایی که تا قبل از دستیابی بشر به انرژي هاي فسیلی ساخته می شد بیشترین انطباق را با وضعیت آب و هوایی داشت. از سوي دیگر، میزان انطباق ساختمان با شرایط آب و هوایی به درجه فن و نبوغ و پیشینه معماري در هر مکان وابسته است - اسپنانی، . - 1383
مازندران منطقه اي است که داراي تاریخ کهن از روزگاران گذشته است با توجه به جغرافیا و محیط و اقلیم آن فرهنگی شکل گرفته که جداي از این محیط و طبیعت نیست. مردم منطقه سالیان سال با همین فرهنگ و محیط توانستند خود را با این خطه سازگار کنند. در گذشته اي نه چندان دور خانه ها از مصالح چوبی ساخته و با اندودي از کاه گل پوشیده می شد. پوشش سقف خانه ها معمولاً از سفال، ساقه هاي برنج یا نی بوده است. جنگل هاي انبوه شمال در حاشیه دریاي خزر و مناطق کوهستانی چوب مورد نیاز مسکن را تأمین می کرد. سقف ها، ستون ها و در مواردي دیواره و فونداسیون خانه ها از چوب ساخته می شد و در جاهائی که رطوبت زمین زیاد است کف ساختمان از سطح زمین بالاتر قرار می گرفت
شناخت معماري بومی هر منطقه اي، درسی عمیق و پر بار براي طراحی و ساخت و سازهاي امروز است و امري مهم براي هویت بخشیدن به معماري امروز. اما متأسفانه در بناهاي امروزي، جایگاه این مهم نادیده گرفته شده و حتی به فراموشی سپرده شده است. نتیجه این اغفال بزرگ سیماي نابسامان و نازیباي شهرها و بسیاري از روستاهاي ماست که با معماري بومخودی کاملاً بیگانه اند. از آنجا که چوب عاملی مهم در ایجاد هویت بصري در معماري مازندران بوده و یکی از ارکان اصلی هویت معماري بومی منطقه محسوب می شود، اما متأسفانه، عدم توجه به این امر مهم موجب بر هم خوردن ساختار و سیماي معماري منطقه شده و در نتیجه دور شدن از هویت بومی شده است - برزگر، . - 1390
.2 معماري بومی
اولین باري که نامی بر این پدیده معماري نهاده شده معماري خودجوش به ابداع پاگونه بود. در اینجا منظور از خودجوش معناي تصادفی بودن آن نیست، بلکه طبیعی بودن آن است. در معماري بومی، علاوه بر طبیعت و بوم، مؤلفه دیگري به نام فرهنگ نیز در طول تاریخ تأثیرات بسیاري بر ساختار معماري گذاشته است. در واقع این در نفس معماري بومی است که دو گونه پیوند اساسی را محترم بدارد: پوند با محیط فرهنگی و قوانینی که در آن جاري است - از یکسو و از سوي دیگر پیوند با محیط طبیعی، یا با مجموعه داده هایی که سرزمین بنا به انسان عرضه دارد: »داده هایی که هم ابزار فکري اند و هم ابزار کاربردي، هم رنگ و اندازه و تناسب را در برمی گیرد و هم مصالح، اجزاء و عناصر ساختمانی - رفیعی، . - 1393
-1-2 ویژگی هاي خاص معماري بومی
خصوصیت نخست ناشناس بودن سازندگان آن است ]هر چند دانستن نام سازنده براي درك ارزش اثر کافی نیست[ خصوصیت دیگري بی نیازي به دانستن تاریختولد اثر است که دانستن آن غالباً موجب گمراهی و توهم می شود - رفیعی، . - 1393
-2-2 عوامل مؤثر بر شکل گیري معماري بومی
فرهنگ: اعتقادات، باورها، آیین ها، دین و مذهب؛ طبیعت: اقلیم و جغرافیا؛ اقتصاد: تأمین معیشت و انواع آن.
اجتماع: ساختار قبیله اي، طایفه اي و همگن و ناهمگن بودن اجتماع - رفیعی، . - 1393
.3هویت سازي در معماري
سابقه سکونت در ایران و پیشینه درخشان در زمینه معماري، لزوم توجه به تکنیک هاي اقلیمی معماري بومی و استفاده از آن با شیوه مدرن را ضروري می داند. به عبارت دیگر، هویت اصلی معماري پاسخگویی به نیازهاي بشري در مکان است که در طول تاریخ همراه با افزایش تجربه انسان تکامل یافته است. به همین سبب، شناخت و معرفی این ارزش ها نه تنها در شناسایی آن به جهانیان مؤثر است بلکه موجب راهنمایی جهت اصلاح و انطباق تکنیک هاي طراحی اقلیمی با شرایط بومی هر محل خواهد بود - اسپنانی، . - 1383 معماري با سایر هنرهاي ایرانی، تارهاي به هم تنیده یکپارچه اي است که از یکدیگر تأثیر پذیرفته اند. از آنجا که هنر معماري تجلی فرهنگ و تمدن هر ملت است، آثار جدید جامعه معماري باید با گذشتگان ارتباط منطقی داشته باشد. بنابراین معماران معاصر در تلاشند استعدادهاي ادبی، هنري، سلیقه ها و نیازهاي عصر جدید را با هنر هاي بومی و سنتی در هم آمیخته و سبک نوینی را خلق کنند که در این راستا هویت و فرهنگ اصیل جامعه تداوم داشته باشد
-1-3 هویت بومی مازندران
فرهنگ بومی مازندران همانند بسیاري از فرهنگ ها در جهان یک فرهنگ محلی و منطقه اي است که داراي مرز معین فرهنگی است. افراد بومی از طریق آن خود را با دیگران غیر بومی متمایز می کنند و براي این تمایز ویژگی هاي فرهنگی - اجتماعی - محیطی اي وجود دارد که مازندران را داراي یک فرهنگ معین کرده است. هر فرهنگی در قالب فرهنگی خود داراي هویت مربوط به آن فرهنگ می باشد فرهنگ بومی مازندران نیز به دلیل نام نهادن فرهنگ براي آن می تواند در ساختار درونی خود هویتی به افراد بدهد که از آن می توان به نام هویت بومی نام برد هویت بومی برگرفته از فرهنگ بومی مازندران است که لااقل می توان در بخش هایی تمایز بین آن با فرهنگ همجوار را یافت. به تبع تأثیر بوم بر فرهنگ مازندران می توان از آن به طبقه فرهنگ بومی رده بندي کرد. از آنجا که روي دیگر سکه فرهنگ، هویت است می توان براي فرهنگ بومی مازندران هویت بومی در نظر گرفت.
مکان، فضا، زمان و فرهنگ از مهم ترین منابع هویت ساز هستند. هرگونه هویت فردي و اجتماعی نیازمند تداوم فردي و اجتماعی است. این تداوم زمانی صورت می گیرد که گذشته معنا داري وجود داشته باشد. تداوم هویت به منابع هویت ساز بر می گردد. استان مازندران مؤلفه هاي اولیه هویت سازي را دارد زیرا مرزبندي هایی را در قالب مکان، زمان، فرهنگ در مقایسه با یک دیگري مکانی، فرهنگی و زمانی می توان مشاهده کرد. به همین دلیل مؤلفه هاي هویت سازي را در خود دارد.
-2-3 منبع هویت سازي در استان مازندران
ابتدا از بعد شناختی هویت شروع می شود. این ابعاد شناختی هویت عبارتند از: آگاهی از وجود یک گروه بومی به نام استان مازندران، یعنی افراد به این آگاهی برسند که گروهی تحت عنوان مردم بومی مازندران وجود دارند و داراي ویژگی هاي رفتاري و فرهنگ معین هم هستند. بعد دوم جنبه شناختی نشانه ها و بازنماهایی چون نهادها، رسوم، سنت ها، که به عنوان نشان ها و باز نماهاي هویت بومی فولکلور، مراسم مختلف با رویکردها و مشخصه هاي خاص خود، اسطوره ها، تاریخو... هستند. مثلاً موسیقی، ادبیات، معماري، لباس، غذا، تکنولوژي. باید تأکید کرد: بعد شناختی هویت به تنهایی نمی تواند منبع هویت سازي باشد.
در واقع تکمیل کننده بعد شناختی هویت این است که افراد بومی نسبت به خمیره هاي فرهنگی و نشانه هاي فرهنگ بومی نه تنها شناخت و آگاهی داشته باشند بلکه نسبت به آن احساس وابستگی کنند. یعنی پیوند عاطفی نسبت به محیط و فرهنگ بومی توسط افراد بومی صورت گیرد به این صورت که افراد بومی به تعلق خود نسبت به هویت بومی احساس وابستگی کنند یا افراد خود را عضو کامل بومی بدانند و در متن بومی حاضر باشند.
.4 چوب
وجود ساختمان هاي چوبی که حدود 333 سال پیش ساخته شده و هنوز قابل استفاده اند بیان گر این واقعیت است که چنان چه چوب در شرایط مناسبی استفاده شود عمر مفید آن بیش از مصالح بنایی است. چوب داراي چگالی کم ولی مقاومت زیاد است. عایق حرارتی خوبی است و انتقال حرارت آن خیلی کم است. در ساختمان، چوب به شکل گرد، الوار، چارتراش و تخته مصرف می شود. چوب ها با توان باربري زیاد، میانه و کم گروه بندي می شوند. چون چوب نسبت به مصالح ساختمانی دیگر بسیار سبک تر و همچنین
